Wstęp:
- odmienny od średniowiecznej charakter nowej poezji (zapoczątkowanej głównie przez cudzoziemców);
- wpływ włoskiego humanizmu, renesansu, pochwała starożytności;
- najwcześniejszy humanizm, z jakim zetknęła się Polska to humanizm XII wieku (szczególnie rozwinięty we Francji); Kadłubek – prekursor zainteresowania antykiem (akcenty antyczne w Kronice polskiej);
- XV wiek – wprowadzanie tendencji renesansowych do Polski: na Uniwersytecie Krakowskim czyta się autorów klasycznych (Wergiliusz, Horacy, Owidiusz);
- kształtowanie w Krakowie elity mieszczańskiej (urbanitas) – w domach mieszczańskich odbywają się sympozjony naukowo-literackie (próby upodabniania się do ludzi antyku); poezja staje się rozrywką ludzi wykształconych; pisano po łacinie, poezja w języku polskim nie miała szans wydostać się poza granice kraju, poza tym autorzy nie do końca władali poprawną polszczyzną;
Dwa pokolenia poetów polsko-łacińskich
I pokolenie (ok. 1470):
Kallimach
Konrad Celtis
Grzegorz z Sanoka
Paweł z Krosna
Jan z Wiślicy
II pokolenie (ok. 1500):
Mikołaj Hussowski
Jan Dantyszek
Andrzej Krzycki
Klemens Janicjusz
Grzegorz z Sanoka – ur. ok. 1407 syn mieszczański; ubogi scholar; studiował w Krakowie i Niemczech; doradca króla Władysława Warneńczyka; pobyt na Węgrzech – powrót w 1451 – król Kazimierz nadał mu arcybiskupstwo lwowskie; Grzegorz udzielił gościny będącemu na wygnaniu Kallimachowi; zm. ok. 1477;
Kallimach (Filip Buonaccorsi) – ur. 1437 w San Gimignano; członek Akademii Rzymskiej Pomponia Leta (fascynacja antykiem, sny o przywróceniu republiki rzymskiej, wróg papiestwa) – w 1468 oskarżony o spisek na życie papieża Pawła II, przez co musiał uciekać z kraju – w 1470 dociera do Polski i pozostaje pod opieką Grzegorza z Sanoka, dowodem jego wdzięczności za opiekę jest tworzona poezja; w 1472 udaje się do Krakowa, bywa tam w domach mieszczańskich, kształci królewskich synów; umiera w 1496;
Konrad Celtis – (prawdziwe nazwisko Pickel); ur. 1459 w Nadrenii; w 1486 roku odbył podróż do Włoch – powrócił z niej z niechęcią do tego kraju; po powrocie do Niemiec cesarz przyznał mu laur poetycki; w 1489 przybywa do Krakowa – studiował na Uniwersytecie Krakowskim, lecz nie zdobył nawet bakalaureatu; odbywał liczne podróże po Polsce; współtwórca Sodalitas Litteraria Vistulana (członkami byli profesorzy i uczniowie Uniwersytetu), zm. 1508;
Paweł z Krosna – (prawdziwe nazwisko Proceler); ur. 1470 nie był Polakiem – określany jest jako Rusin; 6 lat studiował w Krakowie, w latach 1507-1508 wykładał literaturę klasyczną; kiedy w 1508 wybucha w Krakowie zaraza, Paweł ucieka na Węgry pod opiekę Stanisława Thurzo, później trafia do Gabriela Perenyiego; w 1509 wydaje w Wiedniu tom poezji poświęcony opiekunowi; zm. 1517;
Jan z Wiślicy – ur. ok. 1485 uczeń Pawła z Krosna; wydał w 1516 „Wojnę pruską”; zm. ok. 1520;
Mikołaj Hussowski – ur. ok. 1475-1485; napisał „Poemat o żubrze” na zlecenie swojego opiekuna Erazma Ciołka; utwór miał być wraz z wypchanym żubrem darem dla papieża Leona X, jednak ten nie doczekał się go (zmarł); utwór wydano zatem w 1523 roku i dedykowano królowie Bonie; Hussowski zmarł po 1533;
Andrzej Krzycki – ur. 1482, senator, dyplomata, biskup; studiował w Krakowie, Bolonii, był sekretarzem biskupa Lubrańskiego; został wysłany na Węgry jako poseł, po żonę króla Zygmunta, Barbarę Zapolyę; w 1522 otrzymał biskupstwo przemyskie, następnie płockie, był arcybiskupem gnieźnieńskim, prymasem Polski; jego dorobek cechuje zarówno panegiryzm jak i paszkwilanctwo (jeżeli ktoś mu się naraził to rozprawiał się z nim w swoich utworach); założyciel towarzystwa wesołków bibones et comedones; zmarł 1537;
Klemens Janicjusz – ur. 1516 w Wielkopolsce; syn chłopa – uczył się w Żninie, Poznaniu, kiedy ojcu skończyły się pieniądze na edukację syna, trafił na dwór Krzyckiego, a po śmierci mecenasa, na dwór Kmity (wojewody krakowskiego), który spełnia jego marzenie o zagranicznych studiach – Janicjusz udaje się do Włoch, w Padwie zapisuje się na wydział filozoficzny; wkrótce jednak daje znać o sobie choroba dziedziczna – puchlina wodna; dzięki pomocy Łazarza Bonamico otrzymuje skróconą drogą tytuł doktora filozofii oraz laur poetycki; wraca do kraju i umiera w 1543 – data ta jednocześnie oznacza zmierzch panowania literatury łacińskiej w Polsce [również w tym roku Rej wydaje Krótką rozprawę];
POEZJA:
1. Jan Dantyszek:
„Na chwałę Pawła z Krosna” - dedykowany biskupowi poznańskiemu Janowi Lubrańskiemu, pisany dla uczczenia mistrza Dantyszka – Pawła z Krosna
· Bezpośredni zwrot „czcigodny biskupie”;
· Pochwała cnoty, porównanie jej do gwiazd błyszczących na niebie – tę cnotę posiada adresat wiersza, dzięki niej możliwe było osiągnięcie najwyższych godności, poklasku i czci;
· Pochwała innych cech m.in. wierność, uczciwość, „miłość prawości”, rozumna myśl, skrzętność
· Wspomnienie postaci Krzyckiego „którego sam Apollo kłaść słowa uczył w słodki rytm”;
· Topos skromności autora – „Jam próbował nieraz opiewać Cię w pieśni/Lecz na mieliznach zwykle grzęzła ma łódź”;
· · Podmiot podkreśla, że umiejętności poetyckie nabył dzięki swemu mistrzowi, chwali go; wątki mitologiczne „zdrój Hipokreny” ; · Prośba o łaskę, w zamian za co ofiaruje głoszenie chwały i wieści o cnocie, sławę imienia, bo „kogo bóstw ulubieńcy uwiecznią, poeci/Żyć będzie, póki ziemi i dalekich gwiazd”
„Do Grynei” – elegia dotycząca rozstania kochanków, przypominająca Kallimacha i jego Fannię; pisana do kochanki z czasów pobytu w Niemczech bądź Austrii (w zależności od źródła - niedokładność); napisana w 1517 roku;
· Podmiot narzeka na nieszczęsny los kochanków, bez stałości;
· Bezpośredni zwrot do Grynei – oświadcza, że musi ją opuścić i ruszyć w świat: opis rozstania (rozplatane ramiona, utrata radości, płacz, przytulenie);
· Wątki mitologiczne – głównie dotyczące Amora (np. historia chłopca z Abydos, którego bożek wrzucił w głąb wód, gdy Hera ujrzała martwego, sama rzuciła się w toń); podmiot żal się, że gdziekolwiek nie pójdzie i tak dopadnie go Amor (tak jak Plutona i paru innych) i mimo, że podmiot ma już swój wiek, Amor i tak go zwycięża, a ten cierpi z miłości; cierpienie to porównuje do krwawiących ran, które opatrzyć może tylko ukochana, a zdrowy będzie w dniu, w którym ją ujrzy, ale nie wie, kiedy to nastąpi;
· „Jak w niepewności jest źle nieszczęsnym kochankom żyć!”
„Życie Jana Dantyszka” – napisana pod koniec życia, będąca charakterystycznym zamknięciem twórczości; gromadzi doświadczenia z lat nauki i wędrówki; to wiersz konsolacyjny szukający pociechy po trudach żywota w perspektywie zbawienia i w nadziei na miłosierdzie boskie;
· skarga na ciężkie życie i pracę;
· praca na dworze królewskim („zostawać w służbie u królów trzech”), liczne poselstwa i wiążące się z nimi niebezpieczeństwa (Dantyszek wspomina tu o wielu wydarzeniach i postaciach historycznych);
· otrzymanie biskupstwa – poświęcenie Bogu, nadzieja na spokojne życie, które jednak nie jest mu dane – przeżywa trzykrotnie pożar, grad oraz zarazę, jednak przyjmuje wszystko z pokorą
· pisze o grzechach – daje rady jak unikać ich popełniania;
· pragnie umrzeć, bo nie chce żyć w świecie „gdzie cnota zbrodnią, prawa pozbawiony wstyd/Gdzie myśl przewrotna włada i gwałt wszystkim rządzi”; prosi o napis na grobie: „Nie żegnam cię ze smutkiem, ziemio, bom wezwany/Do żywota, któremu nie pisany kres.”
2. Mikołaj Hussowski
„Pieśń o żubrze” – okoliczności powstania utworu omówiłam już wyżej; być może Hussowski znał dzieło „Do Wisły…” Celtisa i poniekąd wzorował się na nim;
· wiersz rozpoczyna wspomnienie o oglądanych w Rzymie walkach byków (miało to miejsce prawdopodobnie ok. roku 1521, podczas pobytu z Erazmem Ciołkiem w Rzymie) oraz wspomnienie o puszczach północnych – tak zaczyna się opowieść o żubrze;
· jest to zwierze straszne i okrutne;- w
· trącenie podmiotu dot. poezji: „niech z wierszy mych nie szydzi człek nieokrzesany”;
o dalszy opis żubra, m. in. gdzie bytuje, jak wygląda, jego historia (mówił o nim już Pliniusz), o tym, że w starożytnych księgach brak informacji o żubrze; o polowaniach, o zachowaniu żubra, o młodych, rozmnażaniu, o stadach (podmiot nie wie jednak jak długo żyje żubr);
o opis śmierci żubra – polowanie;
o na końcu zamieszczona została modlitwa do Matki Bożej, bezpośredni zwrot, prośba o ochronę wobec zagrożenia tureckiego – motyw częsty w politycznej poezji XVI-wiecznej;
„Do Wisły – opisując jej początek i ujście – oraz o żubrach i polowaniach na nie” – autor zwiedzał Polskę i prawdopodobnie brał udział w polowaniu na żubra, stąd zapewne inspiracja do napisania utworu;
· Wisła swój początek ma w Karpatach, płynie przez Kraków („gdzie mieszka Sarmacji król” – aluzja do Polski, gdyż Celtis uważał Wisłę za rzekę germańską, a Kraków za miasto niemieckie), a następnie przez Mazowsze;
· Na Mazowszu żyją „straszliwe tury kosmate” oraz żubr – opis zwierzęcia: jego wygląd, wściekłość oraz opis polowania;
· Powrót do opisu Wisły – bezpośredni zwrot do rzeki, która podąża do pruskich grodów, do terenów zajętych przez „teutoński lud” (pruski), a bogate grody to oczywiście zasługa teutońskich rycerzy;
· Dalej rzeka płynie przez Toruń i Malbork, który otacza „potrójnym ramieniem”, Gdańsk, którego nazwa pochodzić ma od Gotów;
· Wspomnienie o „pamiętnej wojnie”, czyli wojnie 13 letniej – nawiązanie do mitologii (Mars bóg wojny);
· Wezwanie do Wisły – która niegdyś była granicą Germanii, dziś dla podmiotu będzie granicą miłości;
„Erotyk o nocy i pocałunkach Hasiliny” – Hasilina, krakowska mieszczka Halszka, czyli Helżbieta, o której, tak jak o kallimachowej Fanni niewiele wiadomo;
· Wiersz dotyczy sytuacji spotkania kochanków: pocałunki, przytulnie, podmiot odczuwa szczęście, a dusze kochanków „zmieszane przez usta” połączyła „bogini z modrej fali urodzona” czyli Wenus;
· Wezwanie do nocy o to, by wstrzymała swój bieg (tak jak przy poczęciu Herkulesa, kiedy jedna noc trwała tyle co dwie), gdyż tylko tak może nasycić pragnienie podmiotu;
„O Krakowie” – epigram świadczący o rozgoryczeniu poety; potrafił on raz wychwalać miasto, innym razem obrzucać obelgami (Kraków dla Celtisa był równocześnie miastem germańskim jak i sarmackim);
· Tematyką utworu jest brud jaki panuje w mieście (gród wręcz „zanurza się” w nim);
· Szkaradne ulice mają bruk tylko gdzieniegdzie, a zaprzęgi grzęzną w błocie;
(W rzeczywistości sytuacja Krakowa pod tym względem, w tych czasach nie była o wiele gorsza niż w innych miastach, nawet europejskich);
4. Kallimach
„Do Fanni Swentochy” („Czemu gdy przybyć nie mogłaś…”) – Fannia była ówczesną kochanką Kallimacha, wzorem poetów starożytnych, nie podaje żadnych informacji o niej;
· Podmiot cierpi, gdyż ukochana oszukała go i nie przyszła na spotkanie – emocjonalnośc tekstu; przywołanie postaci Pyrama i Fylis, którzy popełnili samobójstwo oczekując na ukochane osoby;
· Podmiot nalad czeka, ale jego oczekiwanie jest daremne, wypatruje ukochanej z wieży; w opisie pojawiają się postacie mitologicznych bogów (ukazanie uniwersalnego wymiaru przeżyć);
· Poronuje siebie do trupa, ale odczuwalny ból odróżnia go od zmarłego;
· Nawet chcąc skarcić słowem kochankę, nie potrafi tego, za bardzo ją kocha;
· Cytaty zawierające wypowiedzi bohaterki;
· Podmiot prosi Fannię, by więcej go nie zdradzała, gdyż sprowadzi na siebie gniew bogów, a on wolałby być zwodzony, niż żeby przez niego spadła na ukochaną niełaska bogów;
„Do Grzegorza z Sanoka” – wiersz adresowany do opiekuna Kallimacha, który to dał mu schronienie po ucieczce z Włoch; brak tu jednak przesadnego panegiryzmu, utwory świadczą o serdeczności, uznaniu i wdzięczności;
· Grzegorz nazwany jest w utworze „ojcem wszystkich żartów”, podmiot pisze o twórczości opiekuna;
· Być może czyni również aluzje do napadów tatarskich, jakie miały miejsce na dworze;
· Pojawia się motyw ognia, motywy mitologiczne, a opiekun płonie „łagodnym płomieniem miłości”;
„Do muz” – wiersz opiewa kolejną po Fanni, kochankę – Drusillę (wymiennie nazywaną Fryne);
· Zawiera wezwanie do muz by opiewać mieszczkę Drusillę, której imię rozbrzmiewa dokoła;
· Utwór kończy wniosek, iż tak jak Arkas (twórca lutni) niebiańską struną przewyższa ludzki śpiew, tak i Fryne przewyższa dziękiem Faniolę;
5. Andrzej Krzycki
„Zając schwytany na polowaniu przez królową Bonę – o swoim losie”
· Narrację prowadzi zając, który umiera, upolowany przez psy Bony;
· Zwrot do czytelnika: „Nie wiem, czy chwalisz, przechodniu, śmierć moją, czy się nią smucisz”;
· Zając-podmiot kontynuuje swoją opowieść mówiąc, że nie było na ziemi ściglejszego zając od niego, a jednak dał się złapać – powodem była niezwykła uroda łowczyni – pochwała urody Bony (liczne porównania) – zając zapatrzył się i nie zdążył zbiec;
· Jest jednak dumny: „to mnie schwytała, przez którą Jowisz by sam pragnął schwytany być”;
„O biskupie krakowskim Janie Latalskim” ...
BOHDAAN