Zajączkowski Stanisław Marian - W sprawie lokacji wsi na prawie niemieckim na obszarze przedozobiorowego powiatu piotrkowskiego do połowy XVI wieku.pdf

(3110 KB) Pobierz
Stanisław Marian Zajączkowski
W sprawie lokacji wsi na prawie
niemieckim na obszarze
przedrozbiorowego powiatu
piotrkowskiego do połowy XVI wieku
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 3, 41-97
2001
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, T. 3 (2001)
Sta n isła w M arian Z ajączkow ski
W SPR A W IE LO K A C JI W SI N A PR A W IE N IEM IECK IM N A O B SZA R ZE
PR ZED R O ZB IO R O W EG O PO W IA TU PIO TR K O W SK IEG O D O PO Ł O W Y
X V I W IEK U
Uwagi w stępne
Niniejsza rozprawa jest kontynuacją moich dotychczasowych badań nad proble­
mem lokacji osad wiejskich na terenie dawnej prowincji łęczyckiej. Do tej pory
opracowałem, w miarę wyczerpująco, interesujące mnie zagadnienie w przedrozbio­
rowych powiatach: orłowskim, brzezińskim i łęczyckim, które tworzyły woje­
wództwo łęczyckie1. W pracach tych zajmowałem się prawem niemieckim, przed­
1 S . M . Z a j ą c z k o w s k i ,
Powiat orłowski do lat siedemdziesiątych XVI wieku. Studia
z dziejów osadnictwa, struktury własnościowej i stosunków kościelnych,
Łódź 1976, s. 162-
172, 200-212; tenże:
O lokacjach wsi na prawie niemieckim na terenie przedrozbiorowego
powiatu brzezińskiego do końca XVI wieku,
cz. I, „Rocznik Łódzki”, t. XLIV, 1997, s. 47-63
i cz. II tamże t. XLV, 1998, s. 15-40; tenże:
Lokacje osad wiejskich na prawie niemieckim na
obszarze przedrozbiorowego powiatu łęczyckiego do lat siedemdziesiątych szesnastego wie­
ku,
w druku. Por. ponadto tenże:
O lokacjach wsi na prawie niemieckim
w
Łęczyckiem i Sie­
radzkiem od końca XIV do początków XVI wieku,
Łódź 1974. Korzystając z okazji pragnę na
tym miejscu poczynić drobne uzupełnienia odnoszące się do powiatu orłowskiego. Otóż
dzięki materiałom uzyskanym po opublikowaniu cytowanej wyżej pracy wykaz lokowanych
wsi należy uzupełnić o jeszcze jedną osadę. Mam tu na myśli wieś Mirosławice. Mianowicie
w 1429 r. Sieciech z Łęki, sędzia łęczycki, sprzedał 2 łany pól należących do sołectwa
w omawianej osadzie za 40 grzywien Włodkowi niegdyś z Szewców. Nabywca łanów sołty­
sich, jak to przy okazji tej transakcji zaznaczył Sieciech, został zobowiązany do pełnienia
powinności wojskowych, por. ZŁ 9 f. 286. Można tu wspomnieć, że omawiana wieś przed
nabyciem jej przez Sieciecha należała do Nałęczów, por. A. Nowicki, Sieciech z Łęków, sędzia
łęczycki, (ok. 1385-1445), maszynopis pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab.
S. M. Zajączkowskiego, przechowywany w zbiorach Katedry Historii Polskiej Średniowiecznej In­
stytutu Historii U. Ł., s. 49 i nast. (maszynopisu). Chciałbym też uzupełnić wiadomości o wsi Łęki
na s. 73 mojej pracy o powiecie orłowskim, gdzie napisałem, że w 1380 r. przeszła ona w ręce
szlacheckie, powołując się w tym miejscu na uwagę znajdującą się w przypisie uczynioną przez
wydawców kodeksu mazowieckiego. Otóż przeoczyłem okoliczność, iż wiadomość o Bogu-
szynie leżącym na Mazowszu, a będącym własnością Sieciecha, ojca wyżej wspomnianego,
wywodzącego się z łęczyckiej linii Toporów, który zamienił go z biskupem za wieś Łęki w
pow. Orłowskim, jest opublikowana w
Acta Ecclesiae Collegiatae Varsoviensis,
wyd. B.
Ulanowski, .Archiwum Komisji Prawniczej”, t. VI, 1897, nr 2, s. 5.
S. M. Z a j ą c z k o w s k i
stawiając cele lokacji oraz korzyści płynące z nich dla feudałów i osadników,
a także zaprezentowałem źródła. Z tego względu na tym miejscu nie będę zajmować
się tymi problemami. Wspomnę jedynie, że dla badania kwestii szerzenia się wspo­
mnianego prawa we wsiach położonych na terenie interesującego mnie powiatu
dysponuję znacznie uboższym materiałem źródłowym niż ten, jakim posługiwałem
się do tej pory przy omawianiu powiatów województwa łęczyckiego. Najdawniejsze
bowiem księgi sądowe ziemskie i grodzkie powiatu piotrkowskiego, podobnie jak
i radomszczańskiego, zaginęły podczas drugiej wojny światowej i do dnia dzisiej­
szego nie ma po nich żadnego śladu. Nie zostały one ogłoszone drukiem nawet
w takim zakresie, ja k najstarsze księgi łęczyckie opublikowane przez A. Pawińskie-
go. Obecnie badacz posiada do swojej dyspozycji tylko skąpe wiadomości z ksiąg
piotrkowskich wykorzystane i cytowane przez S. Kozierowskiego, czy innych histo­
ryków. Oprócz dokumentów mówiących o lokacjach, transakcjach sołectwami itp.
wykorzystałem, jak czyniłem to poprzednio, wiadomości o sołtysach, czy ziemiach
do nich należących znajdujące się przede wszystkim w dziele J. Łaskiego oraz
w spisach poboru podatku z XVI w., a także i w innych źródłach. Jednak braku
ksiąg sądowych nie da się niczym zastąpić; szczególnie da się on we znaki przy ba­
daniu interesującego mnie problemu w dobrach szlacheckich. Dla królewskich
i duchownych dochował się lepszy i bardziej szczegółowy materiał źródłowy.
Obecnie chciałbym przedstawić cel mojej pracy i jej ramy chronologiczne. O ile
chodzi o pierwszy problem to pragnę ukazać, jak na terenie powiatu piotrkowskiego
dokonywał się proces nadawania prawa niemieckiego osadom wiejskim. Zostanie to
przedstawione w ramach trzech kategorii własnościowych istniejących w przedroz­
biorowej Rzeczpospolitej, a mianowicie królewskiej, duchownej i szlacheckiej.
Omawiając sprawę lokowania wsi będę prezentować treść zachowanych aktów lo­
kacyjnych, a w przypisach umieszczać duże partie tekstów odnośnych dokumentów,
informujących o prawach i obciążeniach mieszkańców lokowanych osad. Dotyczyć
to będzie oczywiście źródeł pozostających w stanie rękopiśmiennym i z tego wzglę­
du mało, lub zupełnie nieznanych historykom. Niektóre z nich dostarczają interesu­
jących informacji odnoszących się do topografii występujących w nich wsi. Także
zawartość aktów drukowanych zostanie dość obszernie zaprezentowana w tekście
pracy. Pragnę bowiem dostarczyć badaczom, a także i miłośnikom historii, mate­
riału źródłowego do dziejów poszczególnych osiedli.
O ile chodzi o ramy chronologiczne to poniższe wywody rozpocznę od XIII stu­
lecia, kiedy to mamy do czynienia z pierwszymi lokacjami osad wiejskich na prawie
niemieckim. Datę końcową wyznacza połowa XVI w., ściślej biorąc lata 1552-1553,
z których pochodzi rejestr podatkowy województwa sieradzkiego opublikowany
przez A. Pawińskiego. Dodatkowo jednak będą też wykorzystane materiały pocho­
dzące z czasów późniejszych, takie jak lustracje królewszczyzn, czy inwentarze
dóbr kościelnych, przede wszystkim wolborskich, stanowiących własność biskup­
stwa włocławskiego. Niestety podobnych typów źródeł dla innych kompleksów
majętności kościelnych, głównie klasztornych, nie posiadamy.
Interesujący m nie pow iat liczył w późnym średniow ieczu i początkach ery
42
W
sprawie lokacji wsi na prawie niemieckim
nowożytnej nieco ponad 2200 km2, a więc w stosunku do innych powiatów
w ojew ództw a sieradzkiego zajm ował trzecie co do w ielkości m iejsce, po sie­
radzkim (nieco ponad 2800 km 2), radom szczańskim (ponad 2300 km 2), a przed
szadkowskim (prawie 2100 km2)2.
W czasach kształtowania się państwa polskiego obszar omawiany wchodził
w skład tzw. prowincji łęczyckiej, przekształconej w okresie rządów Konrada ma­
zowieckiego w księstwo tej nazwy. Później uległo ono podziałowi na dwa odrębne,
a mianowicie łęczyckie i sieradzkie, co było wynikiem buntu Leszka Czarnego
przeciw ojcu w 1260 r., który zakończyła ugoda zawarta w latach 1263-1264. Księ­
stwa te stały się podstawą późniejszych województw tej nazwy, które z kolei dzie­
lono na powiaty3. Co się tyczy tych ostatnich, to należy podkreślić, że ze współcze­
snymi jednostkami podziału administracyjnego nie miały one zbyt wiele wspólnego.
W źródłach łacińskich powiat określano mianem „districtus” . W czasach dawniej­
szych w Polsce terminem tym nie zawsze oznaczano powiat, ale jak sądził A. Gąsio-
rowski J a k iś okręg obejmujący zespół majątkowy właściciela, a także terytorium
w ogóle bez względu na jego obszar i charakter polityczny”, zaś na Śląsku poczynając od
początków XIV stulecia używany był „na określenie terytorium władzy sądowej lan-
dwójta z miastem jako głównym ośrodkiem”. Dopiero w drugiej połowie wspomnianego
ostatnio wieku „termin ten stosowano na oznaczenie powiatu sądowego, czyli rejonu
zasięgu sądu ziemskiego odbywającego posiedzenia w mieście, stolicy rejonu”4.
J. Bardach uważa, że w Koronie powiat o charakterze sądowym pojawił się dopiero
w okresie rządów Kazimierza Wielkiego, a w pierwszym etapie swojego istnienia
ukształtował się „równolegle z rozwojem urzędu starościańskiego”5.
Powiat piotrkowski ulokował się w tzw. przez J. Dylika strefie wysoczyznowej,
jak ą uczony ten wyróżnił na terenie Polski środkowej6. W edług podziału naszego
2 L. K a j z e r , J. A u g u s t y n i a k ,
Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem
obronnym Sieradzkiego w XU1-XVII/XVIII wieku,
Łódź 1986, s. 51-52.
3 Bardzo krótkie podsumowanie na temat dziejów tych obszarów w oparciu o literaturę
dał S. M. 2 a j ą c z k o w s k i,
Przegląd ważniejszych źródeł i literatury do dziejów dawne­
go województwa sieradzkiego w średniowieczu,
„Sieradzki Rocznik Muzealny”, t. 6, 1989 (r.
wyd. 1990), s. 42 oraz tenże:
Powiat orłowski...,
s. 14. Na temat buntu Leszka por. tegoż:
Uwagi
w
sprawie daty i przebiegu buntu Leszka Czarnego,
„Rocznik Łódzki”, t. XXIII
(XXVI), 1978, s. 5-25.
4 A. G ą s i o r o w s k i ,
Powiat w Wielkopolsce XIV-XVI wieku. Z zagadnień zarządu te­
rytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej,
Poznań 1965, s. 19-20.
5 J. B a r d a c h ,
Powiat w Polsce późnośredniowiecznej,
„Czasopismo Prawno-
Historyczne”, t. 19, z.
2,
1967, s. 140, por. też s. 142, gdzie pisze, iż pojęcie powiatu, podob­
nie zresztą jak i „districtus”, jest bardzo wieloznaczne. Uczony ten zauważył, iż na terenie
Mazowsza, w odróżnieniu od ziem wchodzących w skład Korony „były powiaty mazowiec­
kie nie tylko podziałem sądowym, ale i administracyjnym”.
6 Uwagi na temat warunków fizjograficznych powiatu zostały oparte na odnośnej literatu­
rze przedmiotu, którą cytuje S. M. Z a j ą c z k o w s k i ,
Sieć osadnicza i struktura własno­
ściowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w.,
„Slavia An­
tiqua”, t. XIX, 1972, s. 21-33.
43
S. M. Z a j ą c z k o w s k i
kraju dokonanego przez J. Kondrackiego znajdował się w obrębie makroregionu N i­
ziny Południowomazowieckiej, zajmując pokaźną część tzw. przez tego badacza
Wysoczyzny Piotrkowskiej. Omawiany teren charakteryzuje się niewielkimi wznie­
sieniami. W średniowieczu był on dość gęsto zalesiony, co w dużej mierze było wy­
nikiem gleb gorszych od tych, jakie zalegały obszaiy położonej na północy strefy
nizinnej. Przeważają tu trzy rodzaje gleb, a mianowicie bielice piaskowe różnych
odmian, bielice wytworzone z glin zwałowych oraz piasków naglinowych i naiło-
wych, niezłe do uprawy, oraz bielice z utworów pyłowych pochodzenia wodnolo-
dowcowego, trochę gorsze od poprzednich. Dość dobre natomiast było nawodnienie
terenu. Rzut oka na mapę wskazuje, że na tym obszarze mamy do czynienia z mniej­
szymi i większymi rzekami, takimi jak Pilica, Luciąża, Grabia, Widawka, W olbórka
i ich licznymi dopływami. Warto tu jeszcze zaznaczyć, iż interesujący mnie teren prze­
cinały stare, o dużym znaczeniu handlowym i wojskowym, szlaki, a późniejsza stolica
powiatu - Piotrków stanowiła ważny węzeł drożny7. Nie będę tu zajmować się opisem
granic powiatu piotrkowskiego zarówno zewnętrznych, tzn. z innymi województwami,
jak i wewnętrznych, to jest z sąsiadującymi powiatami województwa sieradzkiego,
ponieważ zagadnienie to zostało opracowane przez odnośną literaturę przedmiotu8.
Poza tym nie jest to konieczne dla podjętego przeze mnie tematu.
Z kolei należy zastanowić się, jak wyglądała sieć osadnicza na obszarze przedro­
zbiorowego powiatu piotrkowskiego. Na obecnym etapie badań można poznać je ­
dynie te punkty osadnicze, tzn. osiedla w najszerszym tego słowa znaczeniu (miasta,
wsie, osady młyńskie, hutnicze itp.), które zostały wymienione przez dostępne mate­
riały. Szczęśliwie dla XVI stulecia dysponujemy dwoma źródłami, które pozwolą
ustalić mniej więcej dokładną ilość osiedli istniejących w pierwszej połowie tego
wieku. Mam tu na myśli księgę uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego opra­
cowaną przez J. Łaskiego w latach 1511-1523 i wykazy poborowe, które jak wspo­
mniałem, wydał drukiem A. Pawiński. Dla omawianego powiatu dostarczają one
danych pochodzących z lat 1511-1518 i 1552-1553. Poza tym, co prawda w bardzo
małym stopniu, o pewnych punktach osadniczych informują badacza inne jeszcze
materiały źródłowe. Biorąc je wszystkie pod uwagę udało mi się stwierdzić, że do
czasów sporządzenia drugiego rejestru poborowego włącznie istniało 313 osiedli
różnego typu9. Do tego doliczyć jeszcze należy 14 punktów osadniczych, które za­
7 Por.
Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego
pod red. B. Baranowskiego, Łódź 1989, s. 20-25.
8 Por. np. R. R o s i n,
Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wie­
luńskiego (do przełomu XIV i XV w.),
„Rocznik Łódzki”, t. XIV (XVII), 1970; tenże:
Rozwój
terytoriałno-polityczny dawnych ziem województwa łódzkiego (X-XV),
„Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeologiczna”, nr 22, 1975;
S. M. Z a j ą c z k o w s k i ,
O kształtowaniu się granic dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej
do XVI w.,
„Slavia Antiqua”, t. XVIII, 1971 (r. wyd. 1972).
9 W liczbie tej znajdują się osiedla określane przez XVI-wieczne źródła jako podwójne
(„duplex”), potrójne („triplex”) itp. Wyodrębniły się one przede wszystkim w wyniku po­
działów rodzinnych, czy transakcji majętnościami. Wspomniany brak ksiąg sądowych ziem­
skich i grodzkich w wielu wypadkach nie pozwala ustalić i to nieraz z dużym stopniem praw­
44

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin