Arystoteles „Poetyka”
Wstęp Henryka Podbielskiego Warszawa PWN 2004
1. Stan zachowania i charakter dzieła.
Traktat O sztuce poetyckiej nie jest dziełem kompletnym. Ponoć istniała księga II. Np. w retoryce odsyła nas Arystoteles do rozważań o katharsis i komedii do Poetyki, a tego tamże nie Znajdujemy. Jednak już w VI w. n. e. w przekładach syryjskich nie było słowa o II części, zaginęła więc dość wcześnie. Jednak do Poetyki odwoływano się dość rzadko, wręcz o niej zapomniano… Kulturze europejskiej przekazano ją jednak dopiero w 1498 r. gdy Georgio Vall dokonał przekładu na łaciński.
2. Zarys i układ problematyki.
Obecnie Poetyka jest jedną księgą obejmującą 26 niezbyt obszernych rozdziałów. To traktat dość jasny i przejrzysty. Już w pierwszym zdaniu Arystoteles oświadcza co omówi po kolei. Najpierw omawia poezję ogólnie jako jedną ze sztuk mimetycznych (rozdziały 1 – 5). Ze względu na przedmiot (szlachetny lub pospolity) odróżnia od epopeję i tragedię od poezji jambicznej i komedii, ze względu na sposób naśladowania , czyli formę wypowiedzi autorskiej wyróżnia sposób narracyjny (epopeję) i dramatyczny (tragedia i komedia w rozdziale 2 – 3). Wymieniając te gatunki poezji przechodzi do jej genezy i historycznego rozwoju. Powstanie jej wiąże z samym człowiekiem, który ma w naturze naśladowanie i poczucie harmonii i rytmu. Początku tragedii i komedii, na których skupia się najbardziej dopatruje się w obrządkach agrarnych związanych z kultem boga Dionizosa oraz z twórczością Homera. Wymianą różnic między tragedią i epopeją kończy cały swój traktat. Rozdziały 6 – 22 stanowiące około 2/3 całości poświęca rozważaniom nad analizą sztuki tragicznej. Szczegółową analizę rozpoczyna filozof od sławnej definicji tragedii i wymienia jej 6 składników: fabułę, charaktery postaci, język, sposób myślenia, widowiskowość i śpiew. Za duszę poezji uznaje Arystoteles analizę struktury zdarzeń. Poświęca jej ¾ rozważań nad tragedią (rozdziały 7 – 11, 13 – 14, 16 – 18). Rozdział 12 poświęcił rozważaniom nad składnikami kompozycyjnymi tragedii czyli prolog, epejsodia, występy chóru, a w 15 omawia charaktery postaci. Szerzej omawia zresztą tylko fabułę, charakter bohaterów i język. Omija śpiew, który uznaje za największą ozdobę oraz widowiskowość ponieważ jest raczej wynikiem scenografa i dekoratora. Rozdział 20 o dziwo jest poświęcony gramatyce! Omawia on głoskę, sylabę, spójnik, imię, czasownik i zdanie. Więc: poezja jako osobna sztuka 1 – 5 i dwa jej gatunki: tragedia 6 – 22 i epopeja 23 – 26. Nie poświęca on w ogóle uwagi liryce, którą dziś utożsamiamy z poezją.
3. Podstawy i założenia teorii literackiej Arystotelesa.
Swą teorię opiera na dokładnej znajomości eposu homeryckiego o tragedii greckiej. Formułuje więc ogólne zasady na podstawie obserwacji. Poetyka ma charakter opisowy przy użyciu terminologii. Kategorie opisowe poetyki zaproponowane przez Arystotelesa można podzielić na: językoznawcze (język, rytm, śpiewność, które umożliwiają naśladowanie oraz sposób naśladowania: forma narracyjna, dramatyczna i mieszana), kategorie dotyczące analizę świata przedstawionego (fabuła, charaktery, perypetie, rozpoznanie, akcja dramatyczna, jej zawiązanie i rozwiązanie), kategorie ogólnej teorii tekstu: początek, środek i koniec utworu. Arystoteles traktuje Poetykę jako część filozofii o wiedzy praktycznej. Bardzo ważne jest opisanie przez Arystotelesa działania mimesis, choć nigdzie jej nie opisuje. Przeciwstawia się on Platonowi i uważa, że epopeja i tragedia nie różnią się siłą naśladowania, ale sposobem. Naśladowanie ma 3 składowe: przedmiot naśladowania, środki, których używają artyści w naśladowaniu i sposób w jaki naśladują.
Poetyka
1. Uwagi wstępne: program wykładu, wyodrębnienie i klasyfikacja sztuk naśladowczych.
Przedmiotem wykładu sztuka poetycka i jej gatunki (epos, tragedia, komedia i poezja „szydercza” pisaną wierszem jambicznym. Nomos i dytyramb jako gatunki liryczne ignoruje. Wszystkie sztuki są naśladowcze.
2. Przedmiot naśladowania.
Ludzie są przedstawiani albo jako nikczemni albo jako dobrzy. Można ich upiększać, przedstawiać takimi jakimi są lub czynić brzydszymi.
3. Sposób naśladowania.
Dramat może wywodzić się z czasownika działać. Opis, które ludy kłócą się o pochodzenie tragedii.
4. Geneza i rozwój twórczości poetyckiej: epopei, jambu, tragedii.
Człowiek jako istota naśladująca. Wiemy np. co dany obraz przedstawia. Tragedie uznano za wyższe od eposu, a komedię za wyższą od utworów jambicznych.
5. Komedia naśladowaniem ludzi gorszych, ale nie wad, a ich śmieszności łącznie z brzydotą. Historia komedii uległa zapomnieniu, nie tak jak tragedii. Dość późno powstał konkurs komediowy i późno zaczął archont przyznawać pieniądze na chór, wcześniej tworzyli go ochotnicy. Nie znamy przemian komedii i ich czasu. Epicharm i Formie prekursorami komedii, a w Atenach Krates. Epopeja jest podobna do tragedii, bo naśladuje poważnym wierszem przedmioty. A różni się bo epopeja posiada jeden rodzaj wiersza i formę opowiadania (heksametr daktyliczny), tragedia jest zróżnicowana. I komedia i tragedia narodziły się z improwizacji. Ajschylos – ograniczył rolę chóru, drugi aktor. Sofokles – 3 aktor i dekoracje sceniczne. Tragedia trwa zazwyczaj jeden dzień, rzadziej jedna dobę – ma to zachować możliwość prawdopodobieństwa. Kto potrafi ocenić czy tragedia jest dobra, potrafi ocenić też epopeję.
6. Definicja tragedii i jej składników,
Tragedia to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażonym w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia”. Język ozdobny – posiadający rytm, harmonię i śpiew. Postacie działające muszą mieć sposób myślenia i charakteru. Od nich zależy powodzenie lub nieszczęście bohatera. 6 składników tragedii. Tragedia przedstawieniem akcji przez osoby działające i tych osób.
7. Rozciągłość akcji fabularnej.
Fabuła – podstawowy element tragedii.
8. Jednolitość akcji.
Omawia zdarzenia wokół jednego tematu, motywu przewodniego.
9. Typowość w poezji, różnica między poezją a historią.
Poeta zajmuje się tym co mogło by się zdarzyć, co jest prawdopodobne, a historia tym co się zdarzyło.
10. Fabuły proste i zawikłane.
Akcja rozwijająca się w sposób jednolity i ciągły jest prosta – gdy zmiana losu następuje bez perypetii lub rozpoznania. Zawikłana wiąże się z perypetią lub rozpoznaniem.
11. Perypetia, rozpoznanie, patos.
Perypetia – odwrócenie biegu zdarzeń zgodnie z prawdopodobieństwem lub koniecznością np. ginie ktoś kto miał żyć. Rozpoznanie – przejście od nieświadomości do poznania. Pathos – bolesne lub zgubne zdarzenie.
12. Kompozycyjne składniki tragedii.
Prolog, epejsodion, Exsodos i pieśni chóru: parodos i stasimon.
13. Zasady tragiczności. Wybór bohatera i charakter akcji tragicznej.
Najpiękniejsza tragedia – jej struktura powinna być zawikłana. Los człowieka niegodziwego nie może wzbudzać ani litości ani trwogi, a jest to konieczne. Człowiek musi być więc zwykły i popaść w nieszczęście przez zbłądzenie. Powinien jednak cieszyć się powodzeniem i szacunkiem. Tragedia powinna kończyć się nieszczęściem. Mieć jedno zakończenie, a nie jak np. w Odysei dobre dla dobrych i złe dla złych. Pierwsze miejsce ma tylko ze względu na upodobania ludzi.
14. Teologiczna koncepcja fabuły tragicznej, budzenie litości i trwogi.
Może je wzbudzić układ zdarzeń lub oprawa sceniczna. Lepiej jak przez fabułę – widz nie musi widzieć aby przeżyć litość i trwogę. Ważne żeby osoby bliskie czyniły sobie krzywdę. Jedni popełniają zbrodnie świadomie (Medea), inni nieświadomie… Może też chcieć popełnić straszną zbrodnie, ale rozpoznaje osobę przed samym czynem (najpiękniejsze). Niehonorowym jest nie dokonać zaplanowanej zbrodni jak Hajmon w Antygonie wobec Kreona.
15. Cechy bohatera tragicznego.
Charakter musi być szlachetny – człowiek z każdej klasy społecznej może taki być. Charakter musi być stosowny – kobieta nie powinna być męska. Ważne podobieństwo i konsekwencja.
16. Formy rozpoznania, ich klasyfikacja i ocena.
Rozpoznanie: za pomocą znaków zewnętrznych – mało artystyczne, według własnej woli – nieartystyczne, związany z przypomnieniem, na skutek czego budzą się uczucia (np. gdy Odyseusz płacze i tak daje się poznać). Czwarty rodzaj rozpoznania – przez sylogistyczne wnioskowanie (przybył ktoś do mnie podobny, nikt jednak poza Orestesem nie jest do mnie podobny, więc przybył Orestes).
17. Praktyczne wskazówki na temat opracowania utworu literackiego.
Najpierw ogólny zarys fabuły, potem nadajemy dopiero postaciom imiona i wprowadzamy epizody. W dramatach epizody są krótkie, ale w epopejach dzięki nim są one takie długie.
18. Zawiązanie i rozwiązanie akcji dramatycznej, odmiany tragedii.
Zawiązanie – do momentu zmiany akcji. Mamy tragedię zawikłaną, patetyczną, etyczną i widowiskową. Tragedia nie może być wielowątkowa. Chór powinien być traktowany jako jeden aktor.
19. Ogólne uwagi dotyczące formy językowej i myślenia.
20. Podział i ogólna charakterystyka części mowy.
Język obejmuje głoskę, sylabę, spójnik, przyimek, imię, czasownik, odmiany fleksyjne i zdanie. Głoska – dźwięk niepodzielny, który może stać się elementem dźwięku złożonego. Głoski dzielimy na samogłoski, spółgłoski, półsamogłoski. Samogłoska powstaje bez poruszenia języka i warg. S i r to półsamogłoski, udział języka i warg. Spółgłoski daje się usłyszeć dopiero w połączeniu z samogłoskami np. g. Spółgłoska i samogłoska tworzy sylabę np. gra. Sylaba nie posiada samodzielnego znaczenia itd.
21. Imiona: proste, złożone, metaforyczne, neologizmy. Rodzaj gramatyczny imion.
2 rodzaje imion: pojedyncze i złożone. Rodzaj męski, żeński i nijaki.
22. Cechy stylu poetyckiego.
Jasność i brak pospolitości. Trzeba wyszukiwać słowa rzadkie ale będące w użyciu by nie były pospolite, lub przeplatać je.
23. Jedność akcji w epopei.
Musi obejmować jedną, całą i skończoną akcję, posiadającą początek, środek i koniec. Np. Homer w Iliadzie wybrał jeden motyw i urozmaicił go epizodami z wcześniejszych wydarzeń.
24. Strukturalne składniki epopei: technika epicka.
Epopeja ma te same składniki co tragedia. Albo prosta, albo zawikłana, etyczna albo patetyczna. Nie ma tylko śpiewu i widowiska. Wymaga też perypetii, rozpoznań i cierpień. Homer – Iliada jest prosta i patetyczna, Odyseja – zawikłana i etyczna. W zakresie budowy epika różni się od dramatu rozmiarem i charakterem wiersza. Możemy w niej przedstawić wiele działań jednocześnie. Wiersz bohaterski jest najbardziej odpowiedni dla epopei. (heksametr daktyliczny). Homer jest wielki bo jest w pełni świadomy jaka jest jego rola. Każda postać u niego ma charakter. W epopei mogą być działania sprzeczne z rozumem. Poeta lepiej gdy przedstawi zdarzenie nieprawdziwe a prawdopodobne niż prawdziwe a nieprawdopodobne.
25. Podstawy i zasady krytyki literackiej.
26. Porównanie tragedii z epopeją.
Sztuka pod każdym względem naśladowcza jest pospolita. Tragedia wyższa bo posiada wszystko to co epopeja, a ma więcej – śpiew i widowiskowość. Osiąga cel naśladowania mając mniejsze rozmiary.
Volakis