Basińska, Anita; Jeran, Agnieszka - Odmiany prospołeczności - studium wolontariuszy akcyjnych w Polsce.pdf

(385 KB) Pobierz
Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014
Odmiany prospołeczności - studium wolontariuszy akcyjnych
w Polsce
30
Anita Basińska, Agnieszka Jeran
Lata 2011 i 2012 to dla polskiego i europejskiego wolontariatu wyjątkowy okres. Rok 2011
upływał jako Europejski Rok Wolontariatu i w związku z tym w każdym z krajów członkowskich
realizowane były liczne programy wspierające i propagujące wolontariat. W Polsce miały one
ogromne znaczenie ze względu na dwa fakty. Po pierwsze – niewielką gotowość Polaków do
aktywności wolontariackiej – wg badań CBOS z 2012 roku 30% Polaków pracowało społecznie, a w
wolontariat bezpośredni na rzecz społeczności, środowiska naturalnego czy własnej miejscowości
angażowało się jedynie 22% badanych
31
. Po drugie zaś – zaplanowane na połowę 2012 roku wielkie
sportowe wydarzenie w postaci Mistrzostw Europy w piłce nożnej, które nie mogłoby się odbyć bez
ogromnych
rzesz
wolontariuszy.
Dla
wielu
młodych
ludzi
perspektywa
bezpośredniego
zaangażowania się jako wolontariusze w obsługę UEFA EURO 2012 była przesłanką dla podjęcia już
kilka lat wcześniej aktywności wolontariackiej – by w 2012 roku móc się wykazać doświadczeniem i
zwiększyć swoje szanse na pracę przy Mistrzostwach.
Niezależnie od wyjątkowości okresu, w którym prowadzono badania i analizy stanowiące
przesłankę niniejszych rozważań, sam wolontariat jest zastanawiającą, i w naukowym, i w potocznym
namyśle, aktywnością. Definiuje się go jako dobrowolną, bezinteresowną, nieodpłatną działalność
podejmowaną na rzecz innych - „zaczyna się więc tam, gdzie człowiek gotowy jest z własnej woli,
nieodpłatnie, wskutek jakiegoś wewnętrznego przekonania, zaofiarować pomoc ludziom sobie
nieznanym”
32
. Należałoby podkreślić wykraczanie przez działalność wolontariusza poza relacje o
charakterze rodzinno-koleżeńsko-przyjacielskim. Aktywność wolontariacka nie wynika więc z
pobudek opierających się na więziach rodzinnych czy przyjacielskich, nie opiera się też na zależności
służbowej czy podległości. Spojrzenie na wolontariat jako na relację, w której wolontariusz oferuje
swoje zasoby – czas, siły fizyczne i psychiczne, wiedzę – aby pomóc komuś, kogo nie zna, stanowi
nie lada zagadkę. Jej wyjaśnienia sięgają przede wszystkim do kwestii motywacji wolontariuszy,
30
31
Artykuł ukazał się w j. chińskim, „Kultura i Edukacja”, nr 7, 2012, s. 99-107.
CBOS,
Europejski Rok Wolontariatu 2011-podsumowanie
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_012_12.PDF,
dostęp dn. 30.05.2012.
32
T. Kamiński,
Praca socjalna i charytatywna,
Warszawa 2004, s. 67.
14
Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014
której klasyfikacje czy typologie są efektami badań prowadzonych w różnych krajach. Poznanie
głównego powodu angażowania się w wolontariat było przedmiotem badań zrealizowanych w 2007
roku w Australii, których wynikiem jest poniższa typologia
33
:
a)
Klasyczni wolontariusze, których motywuje: zrobienie czegoś wartościowego, satysfakcja osobista i
pomoc innym;
b)
„Poświęcający się” wolontariusze (j. ang. „dedicated volunteers”), którzy dostrzegają jeden z motywów
jako istotny;
c)
Osobiście zaangażowani wolontariusze (j. ang. „personally involved volunteers”) poświęcają swój
czasu, ponieważ ktoś, kogo znają też działa w danej organizacji, najczęściej jest to ich dziecko.
Głównym motywem jest prywatne/osobiste zaangażowanie (j. ang. „personal involvement”);
d)
Osobista satysfakcja (j. ang. ‘‘volunteers for personal satisfaction’’) – w tej grupie przeważają
motywacje prawie egoistyczne takie jak: osobista satysfakcja, a pomaganie innym postrzegane jest jako
totalnie nieistotne;
e)
Altruiści – koncentrują się na pomocy innym;
f)
Niszowi wolontariusze (j. ang. „niche volounteers”) kierują się bardziej specyficznymi motywacjami
jak np. zdobycie doświadczenia zawodowego.
Z kolei w badaniach z 2005 roku przeprowadzonych wśród szwajcarskich wolontariuszy Rehberg
wyróżnił trzy grupy motywacji
34
:
a)
Osiągnięcie czegoś pozytywnego dla innych: pomoc, dawanie, czynienie dobra; osiągnięcie bądź
zmienienie czegoś; poczucie bycia potrzebnym, robienia czegoś potrzebnego; bycie nastawionym na
wartości etyczne;
b)
Poszukiwanie czegoś nowego: zapoznawanie się z nową kulturą, wymiana międzykulturowa; robienie
czegoś innego; poznawanie nowych ludzi,
używanie języka obcego;
c)
Poszukiwanie siebie: zdobycie doświadczenia, samorealizacja; nastawienie na profesjonalizm, rozwój;
odkrywanie lub przekraczanie własnych granic.
nawiązywanie nowych przyjaźni; uczenie się bądź
Powyższa prezentacja motywacji wolontariuszy nie ma charakteru wyczerpującego, jest
jedynie krótkim przedstawieniem wybranych wyników badań. Badania te zostały zrealizowane w
różnych krajach, na różnych próbach badawczych i w oparciu o odmienne narzędzia badawcze, a
mimo to wyniki – główne motywy angażowania się w wolontariat są podobne, choć zajmują różne
miejsca w hierarchii i często inaczej są klasyfikowane. To, co je łączy to możliwość analizowania
motywacji wolontariuszy na linii altruizm – egoizm. Warto jeszcze dodać, że motywacja może się
33
S. Dolnicar, M. Randle,
What Motivates Which Volunteers? Psychographic Heterogeneity Among Volunteers in
Australia,
„Voluntas; International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations”, Vol. 18, 2007, s. 143.
34
W. Rehberg,
Altruistic Individualists: Motivations for International Volunteering Among Young Adults in Switzerland,
„Voluntas; International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations”, Vol. 16, nr 2, 2005, s. 112.
15
Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014
różnić w zależności od typu wolontariatu, w jaki angażuje się wolontariusz. Wydaje się, że
wolontariusze społeczni działający na rzecz potrzebujących (chorych, ubogich), w szpitalach, w
hospicjach itp. kierować się będą bardziej altruistycznymi motywacjami niż wolontariusze akcyjni
biorący udział w wielkich imprezach sportowych, kulturalnych czy politycznych. Celem
przedstawionej analizy wypowiedzi wolontariuszy akcyjnych jest rozpoznanie kierujących nimi
motywów i wskazywanych przez nich oczekiwanych korzyści, stanowiących konsekwencję podjętej
aktywności wolontariackiej. Jako podstawowa rama pojęciowa wykorzystana została kategoria
zachowań prospołecznych Reykowskiego.
Zachowania prospołeczne
Jednym z ujęć, które pozwala w analizach przesłanek (motywów) aktywności wolontariackiej
przekroczyć
problematyczne
rozróżnienie
aktywności
Jako prospołeczne określane są
(przez Reykowskiego) działania
altruistyczne, pomocne i
kooperacyjne
altruistycznej i egoistycznej, jest ujęcie wskazujące na
prospołeczność i postawy prospołeczne. Ograniczając się do
zachowań (nie wnikając w motywy) i wprowadzając kategorię
działań prospołecznych, Reykowski wyróżnił, opierając się na
relacji pomiędzy tym, co w wyniku działania osiąga podmiot, a co osiągają inni, następujące typy
czynności
35
:
a)
Altruistyczne – zorganizowane tak, by ktoś inny (inna osoba, zbiorowość) osiągnął korzyść,
podczas gdy podmiot poświęca ważne dobro osobiste (majątek, zdrowie, życie, dobre imię);
b)
Pomocne - zorganizowane tak, że ktoś inny odnosi korzyść, podczas gdy podmiot ponosi jedynie
naturalne koszty czynności (poświęca czas, wysiłek);
c)
Kooperacyjne – zorganizowane w taki sposób, że zarówno podmiot, jak i inni albo odnoszą
korzyści albo nie ponoszą strat;
d)
Adaptacyjne – ukierunkowane na odnoszenie korzyści przez podmiot, ale jednocześnie zasadniczo
pozbawione związków pomiędzy aktywnością podmiotu a korzyściami lub stratami innych;
e)
Egocentryczne – skierowane na korzyści odnoszone przez podmiot, ewentualne korzyści lub straty
innych mają charakter efektów ubocznych;
f)
Eksploatatorskie – zorganizowane w taki sposób, że podmiot odnosi korzyści kosztem innych;
g) Destruktywne
36
- kierowane na straty lub szkody innych, niezależnie od kosztów, jakie ponosi
podmiot.
W tym ujęciu za prospołeczne Reykowski uznał pierwsze trzy kategorie działań, działania
adaptacyjne uznał za neutralne, działania egocentryczne za aspołeczne, zaś działania eksploatatorskie
35
36
J. Reykowski,
Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość,
Warszawa 1986, s. 27-28.
Nazwa wprowadzona przez autorki tekstu, Reykowski tej kategorii czynności nie nazwał.
16
Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014
i destruktywne – za antyspołeczne. Ważne jest przy tym podkreślenie zastrzeżenia, które sformułował
sam Reykowski – wprowadzona typologia abstrahuje od motywacji, a więc od pobudek i oczekiwań,
jakie towarzyszą podejmującym dane działanie. Tymczasem w analizie zachowań wolontariackich,
które przecież chcemy postrzegać jako prospołeczne, to właśnie analiza motywów jest kluczowa. Jej
ważność wynika z przesłanek poznawczych i praktycznych. Poznając motywy możemy bowiem
dowiedzieć się, co jest dla podejmujących działanie cenne, czyli jakie są uznawane i realizowane
wartości, w jaką hierarchię się układają. Ponadto wspieranie różnych rodzajów wydarzeń siłami
wolontariuszy wymaga wiedzy z zakresu zarządzania, a więc również o sposobach motywowania, o
potencjalnie trafnych zestawach nagród, jakie organizacja może wykorzystywać oddziałując na
wolontariuszy. Dlatego też analizy wypowiedzi samych wolontariuszy ukierunkowane są na
rozpoznanie motywów i poprzez nie, na wskazanie, która kategoria z przywołanych przez
Reykowskiego jest zasadna. Podstawową kwestią jest zatem poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy
aktywność wolontariuszy akcyjnych ma charakter prospołeczny? Jeśli odpowiedź ta okaże się
twierdząca, to krok drugi analiz wyznaczony jest przez zadanie rozpoznania, na ile są to działania
altruistyczne, pomocne lub kooperacyjne.
Pewnych tropów w zakresie motywacji zachowań prospołecznych dostarcza przegląd
koncepcji teoretycznych wyjaśniających tego rodzaju zachowania. Clarke
37
w swoim podręczniku
wskazuje na próby wyjaśnienia zachowań prospołecznych w ramach teorii biologicznych,
społecznego uczenia się, norm czy empatii. Charakterystyczne jest przy tym, że przynajmniej
częściowo odrzucając kierowanie się przez podmioty nadzieją na przyszłe nagrody i „kalkulacją”
wskazuje na potencjalne zagrożenie własnego życia i niezbędną szybkość reakcji. W istocie bowiem
zachowania prospołeczne w tym ujęciu obejmują przede wszystkim pomoc innym w sytuacji
zagrożenia ich zdrowia lub życia, a zatem pomoc w sytuacjach krytycznych. Stąd też w podręczniku
Clarke’a odwołania do sytuacji, w których świadek okazuje się bohaterem lub przeciwnie –
świadkowie pozostają obojętni i nie przejawiają zachowań prospołecznych. Tymczasem sytuacja
aktywności wolontariackiej jest zasadniczo odmienna – przede wszystkim podejmujące ją podmioty
podejmują decyzje i aktywność w sytuacjach, które trudno uznać za krytyczne, udzielając pomocy nie
narażają też swojego życia, choć oczywiście ponoszą pewne koszty. Niemniej – wyjaśnienia, jakich
dostarcza Clarke swoim przeglądem koncepcji przynoszą pewne przesłanie, co do motywacji
wolontariuszy - Clarke przywołuje bowiem normy społeczne, a także wskazuje na ewentualność
oczekiwania na nagrody przez podejmujących aktywność prospołeczną – chociażby na uznanie ze
strony innych. O ile można przyznać mu rację, że ktoś skaczący na pomoc tonącemu czy
37
D. Clarke,
Zachowania prospołeczne i antyspołeczne,
Gdańsk 2005.
17
Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014
uwięzionemu w płonącym budynku raczej nie analizuje swojego czynu rozpatrując, jaką nagrodę
otrzyma, o tyle już podejmujący konkretną działalność wolontariusz takim rozważaniom może
poświęcić czas. Dlatego też analizując motywacje wolontariuszy można je rozpatrywać w kategoriach
nagród. Teorie motywacji wskazują przy tym na dwa główne źródła nagród – wewnętrzne, a więc
nagrody, które podmiot niejako sam dla siebie definiuje i którymi sam siebie nagradza (np. satysfakcję
z dobrze wykonanej pracy albo z jej efektów - korzyści, jakie z pracy wolontariusza odnosi odbiorca
tej pracy - np. ulga w samotności pacjenta hospicjum czy wyczyszczona klatka schroniskowego psa)
oraz zewnętrzne, odwołujące się do zasobów innych osób (nagrody w postaci materialnej - materiały
promocyjne uzyskiwane jako pokłosie i pamiątka pracy wolontariusza, karnety/bilety wstępu i
niematerialnej np. udział w imprezach towarzyszących i spotkaniach).
Źródła
W ramach badań
38
w okresie od września 2010 roku do stycznia 2011 roku przeprowadzono
44 wywiady pogłębione z doświadczonymi wolontariuszami angażowanymi przy wielkich imprezach
m.in. sportowych, kulturalnych w trzech polskich miastach: Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu. Miasta
do badań zostały wybrane według takich kryteriów, jak: organizacja Mistrzostw Europy w Piłce
Nożnej EURO 2012, podobieństwo pod względem liczby mieszkańców oraz ogólnej sytuacji
społeczno-gospodarczej. Wywiady dotyczyły m.in. sposobów definiowania wolontariatu, poziomu
zadowolenia z uczestnictwa w poszczególnych imprezach oraz powodów angażowania się w
wolontariat. Analiza wywiadów miała na celu identyfikację głównych motywacji wolontariuszy oraz
uzyskiwanych nagród wewnętrznych i zewnętrznych. W trakcie analizy materiału badawczego
wykorzystywano różne techniki wydobywania sensu, m.in. taktyka dostrzegania wzorów, grupowania,
wyodrębnianie czynników
39
, co pozwoliło uchwycić główne powody angażowania się oraz odkryć
powiązania pomiędzy motywacjami i uzyskiwanymi nagrodami.
Rozpoznane motywy – nagrody, jakie wskazują wolontariusze
Wśród pytań objętych wywiadami pogłębionymi znalazły się zadawane wprost pytania o
przesłanki podejmowanej aktywności wolontariackiej. Jednym z zakresów korzyści, jakie przywołują
wolontariusze są te związane z pracą i nabywaniem doświadczenia zawodowego. Warto dodać, że
wśród korzyści wskazywanych w przekazach medialnych zachęcających do wolontariatu jest on
ujmowany jako aktywność zwiększająca szanse na rynku pracy - „Jest coraz więcej możliwości
podjęcia pracy na umowę - zlecenie oraz na umowę o dzieło, pracodawcy coraz częściej proponują
38
Projekt badawczy pt. „Organizacja wielkich imprez: słabe i mocne strony angażowania wolontariatu” został
sfinansowany przez MNiSW (nr projektu NN116281938).
39
M.B. Miles, A.M. Huberman,
Analiza danych jakościowych,
Białystok 2000, s. 252-270.
18

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin