Schizma w ateizmie - Mateusz Hohol.pdf

(159 KB) Pobierz

RAPORT O ATEISTACH

Schizma w ateiźmie

MATEUSZ HOHOL I ŁUKASZ KWIATEK

Wśród poważnych krytyków religii pojawił się nowy trend.

Nauka potwierdza, że człowiek nie jest tylko istotą racjonalną,

a religia nie jest źródłem wszelkiego zła.

la wielu osób, w tym licznych uczo-

nych, sukcesy nauki stały się argumen-

tem za odrzuceniem wszelkich religii. Sko-

ro nauka tak wspaniale tłumaczy zjawiska

bez odwoływania się do bytów nadprzyro-

dzonych, to dlaczego ktoś miałby w ogóle

utrzymywać, że byty nadprzyrodzone ist-

nieją? Byłoby to wbrew kluczowej w nauce

zasadzie oszczędności poznawczej, która na-

kazuje przyjmowanie wyjaśnień „najprost-

szych”. Wszechświat pozbawiony Boga,

argumentują zwolennicy ateistycznego

światopoglądu, jest bardziej oszczędny niż

Wszechświat, który ma swojego Stwórcę.

Czterej Jeźdźcy

Z zachwytu nad rozwijającą się nauką zro-

dził się oświeceniowy ateizm. Jednak współ-

czesna nauka o wiele dalej przesunęła gra-

nice swoich możliwości. Naukowcy nie po-

trzebują się odwoływać do żadnego bóstwa,

by odpowiedzieć nawet na pytania, które do

niedawna pozostawały domeną teologów

lub filozofów.

Na przykład słynny kosmolog Stephen

Hawking w książce „Wielki projekt” (napi-

sanej wspólnie z Leonardem Mlodinowem)

podkreślał, że Wszechświat nie potrzebo-

wał żadnego Stwórcy – mógł się wyłonić

z próżni na mocy samych praw fizyki. Z ko-

lei biolodzy przekonują, że ewolucja nie po-

trzebuje Inteligentnego Projektanta, który

zaplanowałby powstanie wszystkich gatun-

ków – ukształtowały się one pod wpływem

działania doboru naturalnego, mechanizmu

selekcyjnego, który przypomina raczej „śle-

pego zegarmistrza” (jak ujął to w tytule jed-

nej ze swoich książek Richard Dawkins),

ponieważ „nie patrzy w przód, nie planu-

je konsekwencji, nie ma celu”. Inni ucze-

ni, jak Patricia Churchland (w „Moralności

mózgu”) i Frans de Waal (w swojej najnow-

szej książce „Bonobo i ateista”), twierdzą, że

żaden bóg nie musiał jakimś bezpośrednim

aktem ustanowić hierarchii wartości ani

zaszczepić w naszej naturze poczucia dobra

i zła. W istocie zarówno wartości, jak i za-

chowania moralne pojawiły się w historii

naszego gatunku dziesiątki tysiącleci przed

powstaniem współczesnych wielkich religii

tygodnik powszechny

47 | 23 listopada 2014

Racjonalność Wszechświata

kontra bezduszność natury

Co ciekawe, wśród uczonych o teistycznym

światopoglądzie znajduje się najwięcej fi-

zyków i kosmologów, którzy swoją wiarę

opierają na dostrzeganiu we Wszechświe-

cie wyjątkowej harmonii i racjonalności,

będących przejawem pewnego boskiego za-

mysłu stwórczego. Nie brak tu oczywiście

i kontrprzykładów: jeden z najbardziej ce-

nionych fizyków, noblista Steven Wein-

berg, uważa, że Wszechświatowi daleko do

harmonii i uporządkowania – jest on raczej

po prostu przytłaczająco pusty i zimny.

Okazuje się, że do ateizmu znacznie czę-

ściej wiodą nauki o życiu. Świat, w którym

obowiązują darwinowskie standardy, jest

zdaniem biologów i ewolucjonistów do-

kładnie taki, jakiego oczekiwalibyśmy po

świecie, który nie został zaprojektowany

Richard Dawkins:

wierzenia

to szkodliwe wirusy

DY D F O T O G R A F O S / G E I S L E R F O T O P R E S S / D PA / PA P

(czyli to wrodzona moralność była jednym

z impulsów do powstania religii, a nie reli-

gie nadały człowiekowi moralny wymiar).

Popularyzacja darwinizmu oraz teorii ko-

smologicznych zrodziła ruch Nowych Ate-

istów, zainicjowany publikacją serii książek

znanych uczonych i popularyzatorów na-

uki: Sama Harrisa („Koniec wiary. Religia,

terror i przyszłość rozumu”), Richarda Daw-

kinsa („Bóg urojony” –

bestseller

również

w Polsce), Christophera Hitchensa („Bóg nie

jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa”),

a także Daniela Dennetta („Odczarowanie.

Religia jako zjawisko naturalne”), nazywa-

nych czasem Czterema Jeźdźcami Nowego

Ateizmu. Poglądy pierwszej trójki najlepiej

oddaje tytuł stworzonego przez Dawkin-

sa filmu, określającego religię jako „źródło

wszelkiego zła”. Ich ostrej publicystyce, czę-

sto opartej na wyśmiewaniu zachowań wie-

rzących i sprowadzaniu dogmatów różnych

religii do absurdu, przyświeca idea budowy

społeczeństwa opartego na rozumie – a nie,

jak twierdzą, przesądach, prowadzących do

nierówności i niesprawiedliwości, nieracjo-

nalnych zasad etycznych, wojen religijnych

i terroryzmu (jedynie Dennett przyjmuje

raczej postawę badacza, zainteresowanego

źródłem ludzkiej religijności).

przez dobrego Stwórcę. Dawkins podkre-

śla, że natura jest przeraźliwie bezduszna –

w żaden sposób nie dba o to, czy w wyniku

katastrofy ekologicznej wyginą całe popula-

cje; nie przejmuje się również cierpieniami

zwierząt rozszarpywanych przez drapież-

niki czy zjadanych żywcem przez pasoży-

ty. Moglibyśmy sobie wyobrazić, zauważa

Dawkins w „Rzece genów”, że istnieje gen

znieczulający gazelę w momencie, gdy lwi-

ca zatopi w jej ciele kły. W świecie darwi-

nowskim taki gen nie mógłby się jednak

rozprzestrzenić – w żaden sposób nie spra-

wiłby przecież, że jego nosiciele będą mogli

spłodzić i wychować większą liczbę potom-

ków. Natura nie przejmuje się cierpieniem

– nie działa też z sadystycznych pobudek; po

prostu o to nie dba.

Nie wszyscy przyjmują argumenty No-

wych Ateistów. Teolodzy bronią się, że kry-

tykowana przez Dawkinsa i spółkę kon-

cepcja Boga – jako bytu domykającego nie-

kompletne teorie naukowe – nie ma wie-

le wspólnego z Bogiem, w którego wierzą

teiści. Bóg nie jest dla nich wyłącznie do-

mknięciem dziur w ludzkiej wiedzy (stąd

nazwa „Bóg luk” czy „Bóg-zapchajdziura”,

od angielskiego zwrotu

God of the Gaps

mimo że historia takiego pojmowania Boga

jest tak stara, jak sama nauka. Jej twórca (we

współczesnej formie) – Izaak Newton – wy-

jaśniał bezpośrednią ingerencją Boga stabil-

ność Układu Słonecznego, którą zaobserwo-

wał w rzeczywistości, a która nie wynikała

jednak z obliczeń w ramach stworzonego

przez niego modelu. Zgodnie ze współcze-

snymi standardami Newton powinien ra-

czej założyć istnienie dodatkowych planet,

które oddziałują na cały system (czego nie-

co później faktycznie dowiedziono), zamiast

posądzać Boga o ingerowanie w sposób dzia-

łania swojego (niedoskonałego) modelu.

Apologeci teizmu najczęściej albo posłu-

gują się podobnymi chwytami retoryczny-

mi do Nowych Ateistów – starają się, z róż-

nym skutkiem, sprowadzić ich tezy do ab-

surdu, albo przypominają stare koncepcje

teologiczne, które wyjaśniają chociażby,

dlaczego dobry Bóg może dopuszczać ist-

nienie zła i cierpienia. W tej grupie wyróż-

niają się poglądy ks. Michała Hellera, który

punktuje przede wszystkim filozoficzne sła-

bości argumentów wysuwanych przez No-

wych Ateistów (m.in. wykazuje, że teoria

Hawkinga nie wyklucza roli Boga w stwo-

rzeniu świata – zamiast zainicjować Wiel-

ki Wybuch, mógł On ustanowić odpowied-

ni zestaw praw przyrody, na mocy których

Wszechświat sam się wyłonił).

Wszystkie te dyskusje toczone pomiędzy

zwolennikami a przeciwnikami teizmu są

ważne i interesujące. Ale jeszcze ciekaw-

sze dyskusje prowadzone są od niedawna

w obozie samych ateistów.

Źródło wielkiego dobra?

Bardzo pouczającym przykładem „plurali-

zmu wewnątrz ateizmu” są przemyślenia

Fransa de Waala, profesora Uniwersytetu

Emory’ego w Atlancie. De Waal jest bardzo

daleki od postrzegania religii jako irracjo-

nalnego źródła zła. Jego sprzeciw budzi też

agresywny język, będący znakiem rozpo-

znawczym Nowych Ateistów. Wyniki ba-

dań prowadzonych przez de Waala wskazu-

ją, że zaczątki zachowań moralnych obec-

ne są także u małp naczelnych innych niż

człowiek, religia zaś – według niego – pełni-

ła i pełni nadal istotną funkcję w jednocze-

niu i kształtowaniu tożsamości grup spo-

łecznych. Pomimo że de Waal jest zwolenni-

kiem sekularyzacji, zaznacza, że coraz wyż-

szy poziom laicyzmu na Zachodzie jest eks-

perymentem, którego dalekosiężnych skut-

ków przewidzieć nie można.

O wojowniczych Nowych Ateistach

de Waal twierdzi, że w istocie nie wnoszą

oni do kultury niczego nowego, a raczej że

„zdążyli już znaleźć nowe szaty dla każdego

z argumentów zgromadzonych przez wieki

przeciwko religii. Hitchens dał się poznać

jako prawdziwy marksista, twierdząc, że

»religia wszystko zatruwa«, Harris przejął

paryską Pochodnię Prawdy, tęskniąc za »re-

ligią rozumu«, a »urojenie« Dawkinsa nie-

wiele różni się od »złudzenia« Freuda” pi-

sze w książce „Bonobo i ateista”. To jednak

nie wszystko: de Waala mierzi budowanie

przez Nowych Ateistów swojej tożsamości

jedynie na warstwie negatywnej, bez zapro-

ponowania niczego „w zamian”. Przestrzega

przed przekonaniem, że zamiennikiem reli-

gii może się stać nauka.

Przewijający się w tekstach Nowych Ate-

istów postulat zastąpienia religii nauko-

wym obrazem świata jest według de Waala

utopią, a nawet niedorzecznością. Religia

jest znacznie starszym i „naturalniejszym”

dla człowieka zjawiskiem niż nauka, której

teorie są z natury fragmentaryczne i podat-

ne na zmienność. Na dodatek trudno w na-

uce szukać drogowskazów „jak żyć”, czytel-

nych dla zwykłych ludzi. Wreszcie, choć po-

wstanie nauki uznać można za triumf racjo-

nalności, wcale nie znaczy to, że ludzie ze

swej natury są istotami w pełni racjonal-

nymi. Liczne badania psychologów, choć-

by przeprowadzone przez noblistę Danie-

la Kahnemana, wskazują, że odstępowanie

od logicznych reguł zdarza się w naszym co-

dziennym życiu dość często. Całkowite wy-

rugowanie religii już prędzej skończy się

triumfem astrologii, wróżbiarstwa, home-

opatii i innych pseudonauk niż dogłębnym

zrozumieniem przez rzesze ludzi zasad me-

chaniki kwantowej, genetyki i teorii ewo-

lucji. Jak dosadnie twierdził zdeklarowany

katolik i mistrz paradoksu Gilbert K. Che-

sterton: „Kiedy człowiek przestaje wierzyć

w Boga, może uwierzyć we wszystko”.

Religia ateistyczna

Inne oblicze intelektualnego ateizmu

w książce o wymownym tytule „Religia

bez Boga” zaprezentował zmarły w 2013 r.

amerykański filozof i teoretyk prawa Ro-

nald Dworkin. Przez religijność rozumie on

zjawisko nieredukowalne ani do aktu wia-

ry w Boga (jak zdają się sugerować Nowi

Ateiści), ani do tworu społecznego, który

wzmacnia ludzkie predyspozycje do dzia-

łań moralnych (jak ujmuje to de Waal). Zda-

niem Dworkina „religia stanowi głęboki,

wyróżniony i rozległy obraz świata: utrzy-

muje, że pewna inherentna, obiektywna

wartość przenika wszystko, że wszechświat

i jego stworzenia budzą nabożną cześć, że

ludzkie życie ma cel, a wszechświat porzą-

dek”. Pod tym cytatem podpisać by się mo-

gła większość teistów. Dworkin dodaje jed-

nak: „Wiara w jakiegoś boga stanowi tyl-

ko jedną z możliwych manifestacji czy

Daniel Dennett:

religia to zjawisko naturalne,

a więc można

je badać naukowo

Frans de Waal:

Tacy jak Dawkins

chcą usunąć religię,

ale nie proponują niczego

w zamian

Ronald Dworkin:

religijny świat wartości

dostępny jest

zarówno dla teistów,

jak i ateistów

tygodnik powszechny

47 | 23 listopada 2014

MARIT HOMMEDAL / SCANPIX / FPRUM

B A S C Z E R W I N S K I / E PA / PA P

E D U C AT I E . N T R . N L

RAPORT O ATEISTACH

konsekwencji tego głębszego widzenia

świata”. Czym zatem jest dla ateisty owo

„głębsze widzenie świata”?

Według Dworkina religia teistyczna od-

powiada na pytania dotyczące narodzin i hi-

storii Wszechświata, stworzenia człowieka

i tego, co dzieje się z nim po śmierci. Odnosi

się do istnienia Boga, jego roli w osądzaniu

ludzkich czynów.

Dotyczy jednak również tego, jak nale-

ży żyć i co w naszym życiu jest ważne. Zda-

niem filozofa zarazem teiści, jak i religijni

(tak!) ateiści podzielają głębokie przekona-

nie, że „ma obiektywne znaczenie, jak prze-

biega ludzkie życie, i że każdy ma wrodzo-

ną, niezbywalną etyczną potrzebę czynienia

swojego życia godnym na miarę okoliczno-

ści. Zgadzają się też, że przyroda nie jest tyl-

ko sprawą cząsteczek wrzuconych razem

w bardzo długą historię, lecz czymś z isto-

ty cudownym i pięknym”. Oczywiście nie

każdy ateista musi się zgodzić z tym stwier-

dzeniem. Jednak ci, którzy podzielają z te-

istami przekonanie o istnieniu sfery obiek-

tywnych wartości, a zarazem odrzucają te-

istyczną wiarę w osobowego Boga, zdaniem

Dworkina powinni być nazywani właśnie

„religijnymi ateistami”. Wyznacznikiem re-

ligijności są więc według filozofa przekona-

nia o wartościach, a nie uznawanie określo-

nych dogmatów.

Dworkin twierdzi, że sens życia czy odpo-

wiedzialność za czyny nie mogą być wypro-

wadzane z faktu istnienia lub nieistnienia

Boga. Głębokie poczucie harmonii i pięk-

na świata może być doświadczane zarówno

przez teistę, jak i ateistę.

Zdaniem Dworkina doświadczenie war-

tości, takich jak piękno czy sprawiedliwość,

nie potrzebuje jednak żadnego uzasadnie-

nia z zewnątrz. Dworkin analizując poglą-

dy licznych fizyków i kosmologów podkre-

śla, że Wszechświat jako całość jest piękny

i harmonijny po prostu, niezależnie od tego,

czy stworzył go Bóg. Choć odkrycia nauki

są istotnym drogowskazem ku sferze obiek-

tywnych wartości, cudowności przyrody do-

świadczamy za każdym razem, gdy ogląda-

ny widok „zapiera dech w piersiach”. Tym

samym, zdaniem autora „Religii bez Boga”,

doświadczenie estetyczne, prowadzące do

sfery wartości, nie ogranicza się do rozumu,

ale „musi ogarniać całą osobowość”.

Dworkinowska „Religia bez Boga” jest

więc propozycją „ekumeniczną”. Poprzez

wykazanie istnienia wspólnego podłoża

aksjologicznego chce on „obniżyć tempera-

turę bitew” pomiędzy teizmem i ateizmem.

Czego uczą nas

„jeszcze nowsi” ateiści?

Dzięki pracom de Waala czy Dworkina dys-

kusja wokół ateizmu i relacji pomiędzy na-

uką a religią ma szansę odzyskać należytą

powagę, z jakiej wcześniej odarli ją agresyw-

ni i szyderczy Nowi Ateiści oraz ich najbar-

dziej zacietrzewieni polemiści, którzy zdo-

minowali przekazy medialne i przebili się

do społecznej świadomości. Dwójka przed-

stawicieli „jeszcze nowszego ateizmu” może

być traktowana jako wartościowi partnerzy

w dialogu wierzących z niewierzącymi, po-

nieważ jest dowodem tezy głoszonej przez

niektórych teistów: że światopoglądy jed-

nych i drugich nie muszą różnić się tak bar-

dzo, jak chcieliby tego Dawkins czy Hit-

chens. Płaszczyzną porozumienia obu stron

może być akceptacja obiektywnych warto-

ści.

„Jeszcze nowsi ateiści” pokazują również,

jak dyskutować ze „starymi Nowymi Ate-

istami” – bądź co bądź wybitnymi uczony-

mi i intelektualistami.

MATEUSZ HOHOL I ŁUK ASZ KWIATEK

„Tygodnik Powszechny” i Copernicus Center Press zapraszają

TARGI KSIĄŻKI W KATOWICACH 21 23 LISTOPADA

Nie tylko książki, ale też portfele, torby, koszulki, a nawet „Tygodnikowe” magnesy i ołówki

będzie można kupić na stoisku „Tygodnika” i Copernicus Center Press, nr 16, w katowickim Spodku

w trakcie Targów Książki – a wszystko to w promocyjnych cenach!

Pełen program Targów znajduje się na stronie exposilesia.pl – zapraszamy!

O G Ł O S Z E N I E W Ł A S N E W Y D AW C Y

Konkurs dla Czytelników

JAKIE DWIE TEZY ŁĄCZĄ SIĘ Z PLATONIZMEM MATEMATYCZNYM?

Dla dziewięciu osób, które najszybciej nadeślą prawidłową odpowiedź, mamy książkę

Mateusza Hohola i Bartosza Brożka „Umysł matematyczny”

wydawnictwa Copernicus Center Press, której patronuje „Tygodnik Powszechny”.

Na odpowiedzi czekamy pod adresem tp@tygodnik.com.pl,

w temacie wiadomości proszę wpisać: „Umysł”.

Regulamin konkursu znajduje się w internecie pod adresem tygodnik.com.pl/regulamin

tygodnik powszechny

47 | 23 listopada 2014

Plik z chomika:

juvenal.urbino

Inne pliki z tego folderu:

Naturalizm kontra ewolucja - Alvin Plantinga.pdf (571 KB)
Kosmiczne zapętlenie.pdf (511 KB)
Niepojęta skuteczność matematyki w naukach przyrodniczych - Eugene Wigner.pdf (133 KB)
Schizma w ateizmie - Mateusz Hohol.pdf (159 KB)
W obronie argumentu God of the gaps - Stanisław Wszołek.pdf (151 KB)

Schizma w ateizmie - Mateusz Hohol.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: