Śmiechowski, Kamil - Informacje o Łodzi na łamach „Przeglądu Tygodniowego” w latach 1866–1904 (2009).pdf

(219 KB) Pobierz
Kamil Śmiechowski
Uniwersytet Łódzki
I
NFORMACJE O
Ł
ODZI NA ŁAMACH
„P
RZEGLĄDU
T
YGODNIOWEGO
”
W LATACH
1866–1904
„Przegląd Tygodniowy” (pełny tytuł: „Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i
Sztuk Pięknych”) to warszawski tygodnik pod redakcją Adama Wiślickiego, ukazujący się w latach
1866–1904. Czasopismo to wyrosło na fali ożywienia intelektualnego w Królestwie Polskim po
roku 1864 i odznaczało się aktywną kontestacją konserwatywnego światopoglądu, jaki panował w
ówczesnym, tradycjonalistycznym społeczeństwie polskim. Wkrótce potem stało się głównym
organem zwolenników pozytywizmu warszawskiego, zaś do jego czołowych współpracowników
należeli najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu ideowego – Aleksander Świętochowski – główny
ideolog pisma, autor słynnego manifestu
My i wy
z 1871 r., a także Julian Ochorowicz, Piotr
Chmielowski, Walery Przyborowski i inni. Wywodzili się na ogół z pokolenia wychowanków
Szkoły Głównej, które na studiach zetknęło się z nowymi prądami intelektualnymi, panującymi w
ówczesnej Europie Zachodniej. Wśród nich wymienić warto zwłaszcza filozofię pozytywistyczną,
reprezentowaną przez Augusta Comte’a, Johna Stuarta Milla czy Herberta Spencera oraz
darwinowski ewolucjonizm. Poglądy te czyniły z grona współpracowników „Przeglądu” z
przekonania racjonalistów i liberałów, opowiadających się za gruntowną modernizacją
społeczeństwa polskiego, jako jedyną szansą i drogą jego przetrwania w dobie zaborów.
„Przegląd”, choć w kolejnych dekadach tracił na znaczeniu, początkowo na rzecz „Prawdy”,
później zaś na skutek kryzysu światopoglądu pozytywistycznego, stanowił jedno z najbardziej
opiniotwórczych czasopism warszawskich doby zaborów
1
.
Sądzić można by, że Łódź, która w drugiej połowie XIX w. stała się niekwestionowaną stolicą
przemysłu Królestwa, musiała zajmować doniosłą pozycję w publicystyce „Przeglądu”. Niniejszy
artykuł jest w swej istocie próbą odpowiedzi na pytanie o miejsce informacji dotyczących
„polskiego Manchesteru” na łamach „Przeglądu Tygodniowego”. Artykuł nie rości sobie pretensji
do całościowego omówienia obrazu Łodzi, wyłaniającego się z łam stołecznego tygodnika. Skupia
się on raczej na zagadnieniach źródłoznawczych, w szczególności na formach prezentacji
wiadomości oraz ich liczbie na przestrzeni kolejnych lat. Sądzę, że takie ujęcie stanowić może
swego rodzaju przewodnik dla tych wszystkich, którzy chcieliby poszukiwać wiadomości na temat
Łodzi drugiej połowy XIX w. za pośrednictwem „Przeglądu Tygodniowego”.
Tematyka informacji o Łodzi, jakie znaleźć można na łamach „Przeglądu”, była jak dotąd
dwukrotnie poruszana w literaturze przedmiotu. Pewne uwagi na ten temat sformułował Wacław
Piotrowski przy omawianiu tematyki łódzkiej na łamach „Prawdy”
2
. Artykuł dotyczący obrazu
Z. K m i e c i k,
Prasa warszawska w okresie pozytywizmu (1864–1885),
Warszawa 1971, s. 77-93; i d e m,
Prasa
polska w Królestwie Polskim i Imperium Rosyjskim w latach 1865–1904,
[w:]
Historia prasy polskiej,
red. J. Ł o j e k, t. 2;
Prasa polska w latach 1864–1918,
Warszawa 1976, s. 31-35; i d e m,
Prasa warszawska w latach 1886–1904,
Warszawa
1989, s. 47-56.
2
W. P i o t r o w s k i,
Łódź w „Prawdzie” Aleksandra Świętochowskiego (1881–1886),
„Przegląd Nauk
Historycznych i Społecznych”, 1954, t. 4, s. 239.
1
207
Łodzi w „Przeglądzie” w latach 1870–1875 opublikował Bogdan Mazan
3
. Pierwszy z badaczy
skupił uwagę na pierwszych korespondencjach z miasta z 1875 r., które poddał dość wnikliwej
krytyce. Warto przyjrzeć się bliżej ustaleniom Piotrowskiego. Pisał on, że:
na przestrzeni pierwszych dziesięciu roczników pisma spotykamy tylko dwie korespondencje z Łodzi – artykułu
o Łodzi ani jednego […]. W tym samym roczniku, w którym ukazały się omówione korespondencje z Łodzi, na
łamach tego samego felietonu [mowa tu o
Echach warszawskich
– przyp. K. Ś.] spotykamy m.in. 7 korespondencji z
Krakowa, 8 korespondencji ze Lwowa, 12 korespondencji z Florencji, 4 korespondencje z Petersburga itd., itd.…
Wszystkie przeważnie o wiele obszerniejsze od łódzkich
4
.
Wynikałby stąd wniosek, że w pierwszych latach swego istnienia „Przegląd Tygodniowy”
wykazywał znikome zainteresowanie Łodzią.
Znacznie szerszej kwerendy w poszczególnych numerach tygodnika dokonał Bogdan Mazan.
Podkreślał on, że katalog źródeł wiadomości był bardziej złożony – czołowym z nich była
„Kronika Krajowa”, część „Kroniki Powszechnej”. Ponadto temu autorowi udało się wydobyć
pewne informacje z artykułów wstępnych, doniesień giełdowych, korespondencji z czytelnikami
oraz przedruków z prasy polskiej i rosyjskiej
5
. Takie ujęcie problemu znacznie poszerza bazę
źródłową, nie zmienia jednak faktu, że w okresie do połowy lat 70. informacje o Łodzi gościły na
łamach „Przeglądu” relatywnie rzadko.
Piotrowski pogląd ten rozciągał na kolejne roczniki pisma z lat 80., podkreślając, że „brak w
nich artykułów poświęconych specjalnie Łodzi, a korespondencje zdarzają się równie
przypadkowo i rzadko”
6
. Opinia ta, jak sądzę, jest dość krzywdząca dla „Przeglądu
Tygodniowego” jako źródła informacji o Łodzi. Warto prześledzić problematykę oraz ilość
informacji na temat „polskiego Manchesteru”, pojawiających się ma łamach tygodnika aż do
końca badanego okresu.
Jak wspomniano artykuły monograficzne odnosiły się najczęściej do problematyki krajowego
przemysłu, dotykając jednocześnie zagadnień łódzkich. Począwszy od lat 80. XIX w. „Przegląd”
mocno zaangażował się w walkę o polonizację łódzkiego okręgu przemysłowego, uważanego
wówczas za zdominowany przez Niemców. Na walkę tę, poza krytyką istniejących stosunków,
składało się też apelowanie o otwarcie podwojów łódzkich fabryk dla miejscowej inteligencji
technicznej. Artykuły na ten temat pisane były przez czołowych publicystów „Przeglądu”. W kilku
wypadkach przybrały nawet postać artykułów programowych, otwierających kolejne numery
pisma. Ich tematykę dobrze ilustrują tytuły niektórych z nich:
O potrzebie u nas szkół tkackich
(1882)
7
,
Własne drogi w przemyśle polskim
(1882)
8
,
Germanizacja naszego przemysłu
(1885)
9
,
Królewięta
łódzcy wobec potrzeb kraju
(1887)
10
,
Niemiecki przemysł na naszym gruncie
(1892)
11
,
Majstrowie fabryczni w
naszych okręgach przemysłowych
(1892)
12
,
Niepożądany zwrot
(1898)
13
. Artykuły ukazujące się na łamach
stołecznego tygodnika dotyczyły też tzw. wojny Łodzi z Moskwą:
Konkurencja przemysłowa
(1888)
14
,
B. M a z a n,
Obraz Łodzi w „Przeglądzie Tygodniowym” 1870–1875,
„Osnowa”, 1985, nr 11/12, s. 182-192.
W. P i o t r o w s k i,
op. cit.,
s. 239.
5
B. M a z a n,
op. cit.,
s. 182.
6
W. P i o t r o w s k i,
op. cit.,
s. 239.
7
K. H e r t z,
O potrzebie u nas szkół tkackich,
„Przegląd Tygodniowy”, 1882, nr 27, s. 352-353.
8
Własne drogi w przemyśle polskim,
„Przegląd Tygodniowy”, 1882, nr 36, s. 459-460.
9
Germanizacja naszego przemysłu,
„Przegląd Tygodniowy”, 1885, nr 42, s. 527-529.
10
Królewięta łódzcy wobec potrzeb kraju,
„Przegląd Tygodniowy”, 1887, nr 5, s. 65-66.
11
S. B e i n,
Niemiecki przemysł na naszym gruncie,
„Przegląd Tygodniowy”, 1892, nr 49, s. 549-550.
12
J u s t u s,
Majstrowie fabryczni w naszych okręgach przemysłowych,
„Przegląd Tygodniowy”, 1892, nr 35, s. 389-390.
13
Niepożądany zwrot,
„Przegląd Tygodniowy”, 1898, nr 16, s. 185-186.
14
D. F.,
Konkurencya przemysłowa,
„Przegląd Tygodniowy”, 1888, nr 2, s. 18-19.
3
4
208
prawodawstwa fabrycznego:
Prawodawstwo fabryczne u nas
(1891)
15
oraz – już pod koniec XIX w. –
rozwoju historycznego przemysłu w Królestwie Polskim:
Rozwój historyczny naszego przemysłu
(1898)
16
. Oprócz wyżej wymienionych zdarzały się jednak eseje, stanowiące w swej istocie relacje z
ważnych imprez kulturalnych czy też gospodarczych, o znaczeniu ogólnopolskim, odbywających
się w „polskim Manchesterze”:
Wystawa ogrodnicza w Łodzi
17
,
Echa zjazdu lutnistów w Łodzi
18
.
Pierwsze obszerne korespondencje z Łodzi czytelnicy „Przeglądu Tygodniowego” otrzymali w
1875 r.
19
, a zatem dopiero po upływie dziewięciu lat funkcjonowania tygodnika. Ich cechą
charakterystyczną była duża ilość informacji – od danych statystycznych do opisu filantropii w
mieście, przy jednoczesnym powstrzymywaniu się od formułowania odważniejszych sądów.
Ukazały się one wprawdzie w felietonie
Echa warszawskie,
jednakowoż ich forma jednoznacznie
wskazuje, iż zostały nadesłane z Łodzi do redakcji stołecznego tygodnika. Odmienny charakter
miały natomiast korespondencje z 1877 r.
20
, niewolne od subiektywnych spostrzeżeń o
panujących w mieście stosunkach ludnościowych czy też wreszcie ostrej krytyki panującej tu
„znieczulicy społecznej”, utrudniającej – zdaniem autora – rozwój instytucji dobroczynnych.
Jak zauważono w literaturze przedmiotu, „odmienny charakter mają systematyczne relacje
ciągłe, autorstwa korespondentów na dłużej zatrzymujących się w Łodzi, zupełnie inne osób,
które zetknąwszy się z miastem po raz pierwszy, dzieliły się wrażeniami”
21
. Aczkolwiek
korespondencje z Łodzi do „Przeglądu” pisywali – sądząc z wiadomości o niektórych autorach
oraz informacji zawartych w ich relacjach – ludzie nieźle zorientowani w problematyce łódzkiej, to
czytając pierwsze z nich, trudno jest się oprzeć wrażeniu, iż ich celem miało być oprowadzenie
czytelników po swoistej
terram incognitam.
Cel taki zdawał się przyświecać Antoniemu
Wiśniewskiemu, któremu przypisywana jest pojedyncza korespondencja z 1887 r.
22
Nie
podejmując się próby oceny czy niejaki Servus istotnie jest tożsamy z byłym sekretarzem redakcji
„Dziennika Łódzkiego”
23
, odnotować trzeba, że Wiśniewski pod własnym nazwiskiem
opublikował na łamach tygodnika bardzo obszerny cykl korespondencji pt.
Łódź i łodzianie
24
.
Ukazywał się on na łamach „Przeglądu” w pięciu odcinkach w 1889 r. Ów niezwykle barwny,
pełen ciekawych, socjologizujących spostrzeżeń cykl był pierwszą obszerną i niestety spóźnioną
(w porównaniu chociażby z niezwykle aktywnym „Głosem”) szansą zapoznania czytelników
czołowego tygodnika pozytywistów warszawskich z „polskim Manchesterem” i jego problemami.
Zawierający szereg subiektywnych ocen, dotyczących stosunków narodowościowych i
społecznych, panujących w mieście, stanowić będzie jedno z najistotniejszych źródeł na temat
Łodzi, zamieszczonych na łamach stołecznego tygodnika.
Warto w tym miejscu przybliżyć nieco bliżej postać owego korespondenta. Antoni Wiśniewski
do pracy korespondenta trafił z redakcji „Dziennika Łódzkiego”, której wcześniej był
Zn. P.,
Prawodawstwo fabryczne u nas,
„Przegląd Tygodniowy”, 1891, nr 39, s. 421-422.
Rozwój historyczny naszego przemysłu,
„Przegląd Tygodniowy”, 1898, nr 45, s. 497-498.
17
A. No w i c k i,
Wystawa ogrodnicza w Łodzi,
„Przegląd Tygodniowy”, 1892, nr 37, s. 405-406.
18
W. Pi ą t k o w s k i,
Echa zjazdu lutnistów w Łodzi,
„Przegląd Tygodniowy”, 1898, nr 24, s. 283-284.
19
Echa warszawskie,
„Przegląd Tygodniowy”, 1875, nr 6, s. 65-66;
Echa warszawskie,
„Przegląd Tygodniowy”,
1875, nr 14, s. 159-160.
20
Korespondencje prowincjonalne,
„Przegląd Tygodniowy”, 1877, nr 8, s. 95;
Korespondencje prowincjonalne,
„Przegląd
Tygodniowy”, 1877, nr 13, s. 156.
21
K. Ko ł o d z i e j,
Między „ziemią obiecaną” a „złym miastem”,
[w:] e a d e m,
Obraz Łodzi w piśmiennictwie
pozytywistycznym i młodopolskim,
Łódź 2006, s. 217.
22
S e r v u s [A. W i ś n i e w s k i ],
Łódź,
„Przegląd Tygodniowy”, 1887, nr 43, s. 523.
23
Słownik pseudonimów pisarzy polskich,
red. E. J a n k o w s k i, t. 3, Wrocław 1996, s. 156.
24
A. Wi ś n i e w s k i,
Łódź i łodzianie,
„Przegląd Tygodniowy”, 1889: cz. I – nr 6, s. 75-76; cz. II – nr 9, s. 122-
123; cz. III – nr 28, s. 362-363; cz. IV – nr 37, s. 446; cz. V – nr 47, s. 592.
15
16
209
sekretarzem. Z redakcji „Dziennika” odszedł na skutek konfliktu z faktycznym kierownikiem
pisma, Henrykiem Elzenbergiem. Odtąd zaczął, za pomocą różnych forów, oskarżać łódzkie
pismo o uległość wobec przemysłowców i sprzeniewierzanie się misji inteligencji polskiej w
wielonarodowym mieście
25
. Szczególną atencję przywiązywał do walki z uciskiem ekonomicznym
i narodowościowym robotników. Wiśniewski rozwinął ożywioną działalność, jako korespondent i
publicysta stołecznych pism. Na stałe współpracował z innym stołecznym tygodnikiem –
„Głosem”. Nie przeszkodziło mu to jednak, jak widać, w sporządzeniu kilku poważnych
korespondencji dla „Przeglądu Tygodniowego”. Zaznaczyć trzeba jednak, że cień na jego
twórczość rzuca współpraca z policją carską
26
.
Kolejne opisy Łodzi na szpaltach tygodnika odnaleźć można w podpisanych przez
tajemniczych panów pseudonimami
…i
oraz
Y,
korespondencjach z 1890 r.
27
, opublikowanych
w kąciku ukazującym się wówczas w „Przeglądzie”, zatytułowanym
Mozaika prowincjonalna.
Zdecydowanie więcej jest ich jednak w obszernym cyklu korespondencji
Echa łódzkie
28
z 1894 r.,
przypisywanym zresztą wspomnianemu już Antoniemu Wiśniewskiemu. Warto uwypuklić, że
cykl ten, podobnie jak
Łódź i łodzianie,
ukazywał się na łamach tygodnika w odcinkach przez
cały rok, tj. od numeru 14., poprzez 19., 31., 34., 39. aż do numeru 49., składał się zatem z
sześciu obszernych części.
Na kolejną porcję korespondencji z Łodzi przyszło czytelnikom „Przeglądu” poczekać kilka
lat. Etap wzmożonego zainteresowania warszawskiego tygodnika sprawami łódzkimi
zapowiadała korespondencja z 1901 r., mówiąca głównie o przyczynach stagnacji w
miejscowym włókiennictwie, zatytułowana zresztą wymownie:
Łódź w zastoju
29
. Znacznie więcej
szczegółowych informacji o bawełnianym grodzie czytelnicy odnaleźli natomiast w kolejnym,
1902 r. I w tym przypadku mamy do czynienia z cyklem korespondencji obejmującym wiele
miesięcy. Ów cykl, objęty tytułem
Z ognisk przemysłu krajowego
30
, ukazywał się w 5., 7., 15., 18. i
30. numerze periodyku. Jego twórcami byli Aleksander Mogilnicki i Jan Czeraszkiewicz oraz
autorzy ukrywający się pod pseudonimami
Amo
oraz
Quis.
Hipoteza, że pierwszy z
wymienionych pseudonimów jest po prostu skrótem inicjałów Mogilnickiego, wydaje mi się
wielce prawdopodobna, niemalże pewna. Nie ma natomiast żadnych przesłanek,
usprawiedliwiających utożsamianie
Quisa
z Mogilnickim lub Czeraszkiewiczem.
Autorzy korespondencji, Czeraszkiewicz i Mogilnicki byli prawnikami, prowadzącymi od
roku 1900 kancelarię w Łodzi, a następnie w Zgierzu. Po rewolucji 1905–1907 pierwszy z nich
rozpoczął pracę jako nauczyciel języka polskiego, któremu to zajęciu poświęcił się już do końca
życia. Z kolei Mogilnicki stał się w pierwszej połowie XX w. jednym z najwybitniejszych
prawników polskich
31
.
Korespondencje
Z ognisk przemysłu krajowego
były ostatnimi tak znaczącymi relacjami z Łodzi na
łamach „Przeglądu”. Jeden z ich autorów, Mogilnicki, napisał jeszcze obszerną korespondencję z
Z. Go s t k o w s k i,
„Dziennik Łódzki” 1884–1892. Studium nad powstaniem polskiej opinii publicznej w
wielonarodowym mieście fabrycznym,
Łódź 1960, s. 108.
26
H. Ka r w a c k a,
Artur Glisczyński. Pieśniarz fabrycznej Łodzi,
Łódź 1975, s. 70.
27
Mozaika prowincjonalna,
„Przegląd Tygodniowy”, 1890: cz. I – nr 6, s. 87; cz. V – nr 10, s. 142.
28
S e r v u s,
Echa łódzkie,
„Przegląd Tygodniowy” 1894: cz. I – nr 14, s. 164; cz. II – nr 19, s. 235; cz. III – nr
31, s. 349-350; cz. IV – nr 34, s. 374; cz. V – nr 39, s. 419-420; cz. VI – nr 49, s. 540-541.
29
Ł. F.,
Łódź w zastoju,
„Przegląd Tygodniowy”, 1901, nr 12, s. 141-142.
30
Z ognisk przemysłu krajowego,
„Przegląd Tygodniowy”, 1902: cz. I – nr 5, s. 63-64; cz. II – nr 7, s. 92-93; cz. III
– nr 15, s. 196-197; cz. IV – nr 18, s. 232-233; cz. V – nr 30, s. 383.
31
W. Sz c z y g i e l s k i,
Czeraszkiewicz Jan,
[w:]
Polski Słownik Biograficzny,
t. IV/2, Kraków 1838, s. 333;
Aleksander Mogilnicki,
[w:] K. P o l,
Poczet prawników polskich,
Warszawa 2000, s. 903-914.
25
210
Łodzi w roku 1903
32
. Poza wyżej wymienionymi, listę bezpośrednich relacji z Łodzi na łamach
Przeglądu
domykały pojedyncze korespondencje, które wyszły spod pióra niezidentyfikowanych
autorów z 1902 r.
33
oraz 1904 r.
34
Problematyka prowincji na stałe wdarła się na łamy felietonu
Echa warszawskie
w latach 80.,
kiedy to „Przegląd Tygodniowy” zmniejszył nieco ilość korespondencji z innych miast Królestwa
Polskiego, skupił się natomiast na wiadomościach z innych zaborów i z zagranicy. Od tego też
momentu Łódź zajmowała w polu zainteresowania
Ech warszawskich
miejsce doniosłe. W
Echach
znajdują się zatem odwołania do wszystkich niemal aspektów funkcjonowania „polskiego
Manchesteru” – od pochwał, częściej jednak polemik z łódzką prasą polskojęzyczną, przez
krytykę burżuazji przemysłowej, po opisy łódzkiej dobroczynności. Odnajdziemy tam uwagi na
temat stanu sanitarnego miasta, jak też inwestycji komunalnych, zwłaszcza planów budowy
wodociągów i kanalizacji. Są tam wreszcie i ubolewania z powodu bezrobocia i nędzy w dobie
kryzysów ekonomicznych czy też komentarze na temat budowy kolei kaliskiej oraz łódzkich
tramwajów. Tam też w końcu pochylano się nad kondycją łódzkiego życia kulturalnego, zwłaszcza
teatru. W odróżnieniu od korespondencji,
Echa warszawskie,
mające charakter felietonu zbiorowego
i – niestety – anonimowego
35
, stanowiły pośrednie źródło informacji o Łodzi. Przygotowywane w
redakcji tygodnika, opierały się na ogół na materiałach łódzkiej prasy lokalnej, przede wszystkim
polskojęzycznej („Dziennika Łódzkiego”, później zaś „Rozwoju” i „Gońca Łódzkiego”), a także
dzienników warszawskich (zwłaszcza w okresie braku polskojęzycznej gazety w Łodzi – 1894–
1897), piotrkowskiego „Tygodnia” oraz „Warszawskiego Dniewnika”. Warto podkreślić, że
prezentowanie wiadomości lub wyrażanie opinii na temat „polskiego Manchesteru” właśnie na
łamach felietonu prowincjonalnego, miało również aspekt nobilitujący – skoro Łódź pojawiała się
w
Echach warszawskich,
to zapewne musiała w stolicy wzbudzać zainteresowanie i być obecną w
toczących się tam debatach.
Informacje o Łodzi najliczniej pojawiały się jednak na łamach, zamykającej każde wydanie
czasopisma,
Kroniki powszechnej.
Kroniki te stanowiły przegląd najważniejszych wydarzeń tygodnia,
uporządkowanych według działów. Można wśród nich wyróżnić następujące:
Wiadomości literackie,
Wiadomości społeczne, Teatr i muzyka, Sztuki plastyczne, Gospodarstwo, przemysł, handel i komunikacje,
Miasta prowincjonalne, Wiadomości osobiste.
Kroniki zawierały też nekrologi. W obrębie każdego z
działów kolejne informacje podawane były po myślniku, najczęściej w formie jednego zaledwie,
lecz – co typowe dla ówczesnej polszczyzny – dość zawiłego zdania. Nieco bardziej rozbudowane
opisy pojawiły się w
Kronice
dopiero ok. 1900 r. Wiadomości zawarte w
Kronice powszechnej
rzadko
posiadały odniesienie do źródła, z którego zostały zaczerpnięte. Na podstawie dokonanej
kwerendy można jednak sądzić, że niemal w całości opierały się na prasie, głównie codziennej.
Próbę oszacowania liczby artykułów, korespondencji, felietonów i kronik, zawierających
informacje o Łodzi na przestrzeni lat, poprzedzić chciałbym kilkoma uwagami natury
metodologicznej. Przede wszystkim, o ile wymienione wyżej poszczególne formy przekazu
prasowego są oczywiście całkowicie policzalne, to znacznie trudniejsze, a nawet niemożliwe, może
być sklasyfikowanie oraz zliczenie jednostkowych informacji, możliwych do uzyskania za ich
pomocą. Dzieje się tak, ponieważ pojedynczy artykuł, korespondencja, felieton czy też kronika,
nie muszą zawierać tylko jednej informacji o Łodzi. Można wręcz, na podstawie zbadanego
materiału źródłowego, zaryzykować tezę, że na ogół znajdowało się w nich kilka/kilkanaście
A. Mo g i l n i c k i,
Z Łodzi,
„Przegląd Tygodniowy”, 1903, nr 47, s. 565.
G o e,
Listy o Łodzi,
„Przegląd Tygodniowy”, 1902, nr 50, s. 619-620.
34
P.,
Z Łodzi,
„Przegląd Tygodniowy”, 1902, nr 33, s. 395-396.
35
B. Ma z a n,
op. cit.,
s. 182.
32
33
211

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin