C
Canticum canticorum ► Pieśń nad pieśniami.
CD ► Dokument Damasceński.
Cebula ► Świat roślin.
Cedr ► Świat roślin.
Cedron ► Dolina Cedronu.
Cegła. Materiał do budowy murów i domów. Do jej wyprodukowania najpierw mieszano ze sobą wodę, glinę i drobno posiekaną słomę (sieczka; por. Wj 5,7), następnie nadawano jej prostokątną formę przy pomocy drewnianej ramy lub ręcznie, po czym wreszcie suszono na słońcu. Rzadko cegłę wypalano w piecu (por. Rdz 11,3). Rozmiary cegły oscylowały między 20 x 10x6 cm aż do 60 x 30 x 11 cm. Niektóre posiadały wyciśniętą literę jako znak fabryczny, me [msz]
Celesyria ► Syryjczycy.
Celnik ► Cło.
Cenzuz (łac. spis). ►Spis ludności z uwzględnieniem posiadanych ziem, dokonywany w celu wymierzenia wysokości podatku, me [ts]
Ceramika / Wyroby ceramiczne.
Są one sporządzane z gliny, która często jest przemieszana z materiałem organicznym lub nieorganicznym. Naczynie ceramiczne formowane jest albo ręcznie, albo (od wczesnej ►epoki brązu) na kole garncarskim i następnie utwardzane przy pomocy ognia. Powierzchnia naczynia może być dalej obrabiana przy pomocy glinianej lub kolorowej powłoki albo glazury, a ponadto poprzez pomalowanie jej lub obróbkę mechaniczną (wzory, np. poprzez rycie).
W badaniach nad kulturowym i historycznym rozwojem cywilizacji na terenach Syrii i Palestyny bardzo ważne miejsce zajmuje analizowanie znalezionych tam wyrobów ceramicznych. W przeciwieństwie do innych kręgów kulturowych region ten wykazuje stosunkowo niewiele świadectw piśmiennych, dlatego też podczas wykopalisk w ustalaniu datowania brane są pod uwagę przede wszystkim wyroby ceramiczne. Nadają się one do ustalenia chronologicznego warstw kulturowych, ponieważ wskazują w różnych czasach na wyraźnie odmienne cechy w odniesieniu do techniki, materiału, form naczyń oraz sposobów obróbki powierzchniowej. Także rodzaj i liczba naczyń ceramicznych udzielają informacji dotyczących rozwoju kulturowego i społecznego w danym miejscu w określonej epoce historycznej.
Najstarsze znaleziska ceramiczne w Palestynie sięgają V tys. przed Chr. (►Epoka kamienna, ►Jerycho). Początkowo materiał i technika wykonywania były niedokładne. We wczesnej epoce brązu (3200-2200 r. przed Chr.) formy naczyń były już - dzięki postępowi technicznemu (koło garncarskie) - wymodelowane obficiej i piękniej. W środkowej epoce brązu (2200-1550 r. przed Chr.) pojawiła się podstawa naczynia (stopa, na której je stawiano), za wzór służyły naczynia z metalu, oprócz tego ściany naczyń wyginano. Wzmógł się też import wyrobów ceramicznych z Cypru. W późnej epoce brązu (1550-1200 r. przed Chr.) zwiększył się jeszcze wpływ Cypru i Myken; charakterystyczne dla tego okresu jest bogactwo formy i dwubarwne malowanie. Epoka żelaza (1200-900 r. przed Chr.), z którą wiąże się zajęcie kraju Izraela, przyniosła obniżenie się poziomu w ceramice palestyńskiej; przeważały wówczas skromne wyroby użytkowe przeznaczone przede wszystkim na potrzeby gospodarstw domowych. Jedynie Filistyni zachowali w swojej ceramice wysoki, mykeński standard. Późna epoka żelaza (do 550 r. przed Chr.) rozwijała Formy z późnej epoki brązu. Charakterystyczny dla czasów hell. i rzym. był m.in. import wartościowych wyrobów ceramicznych. ►Fajans, me [ts]
Cesarski kult. Rzymska forma orientalnego i hell. ►kultu władcy, która szybko stała się integralną częścią ideologii cesarstwa; ponieważ Żydzi i chrześcijanie odrzucali ten kult, dochodziło do nieustannych konfliktów z władzą, me [ts]
Cesarstwo Rzymskie. Nazwa cesarstwa pochodzi od jego stolicy ►Rzymu; po upadku imperium Aleksandra Macedońskiego, a następnie dużych państw powstałych po śmierci Aleksandra (Diadochowie) oraz po pokonaniu potęgi Kartaginy, stało się ono w czasach NT wpływającą na bieg historii, polityczną, militarną, gospodarczą, a także - po wchłonięciu greckiego dziedzictwa — kulturową potęgą ówczesnego świata. W 63 r. przed Chr. Palestyna została zdobyta przez Pompejusza i Żydzi (a potem również chrześcijanie) podlegali władzy i prawu rzym.; Jezus podlegał rzym. sądownictwu, Paweł odwoływał się do Cezara przed trybunałem rzym. namiestnika (Dz 25,11; 26,32). U początków chrześcijaństwa Cesarstwo stanowiło potężne i wewnętrznie zintegrowane imperium. Jego początki były jednak całkiem niepozorne. Miasto Rzym miało zostać założone w 753 r. przed Chr. Początkowo było łacińsko-etruskim miastem rządzonym przez króla; po nim pojawia się republika rzymska (509 r. przed Chr.), która dzięki zwycięstwu nad greckimi miastami i państewkami (Pyrrus w 275 r. przed Chr., Magnezja - przeciw Antiochowi III 190 r. przed Chr., Macedonia od 168 r. przed Chr. i Korynt od 146 r. przed Chr.), a także dzięki pokonaniu potężnej Kartaginy
(264-146 r. przed Chr.) powoli zdobyła panowanie nad całą Italią, Sycylią, Grecją, Azją Mniejszą i północną Afryką. Mimo iż od czasu do czasu państwo osłabiane było konfliktami wewnętrznymi, na krótko przed początkiem naszej ery dochodzi - głównie dzięki powołaniu cesarstwa (Cezar, August) - do umocnienia pozycji Imperium. Po tym, jak dla Rzymu pozyskany został Egipt (31 r. przed Chr.), następuje - szczególnie pod rządami ►Augusta (Pax Romana: pokój przypieczętowany przez Rzym) - zdecydowany rozkwit gospodarczy i kulturalny. Mimo że językiem urzędowym była łacina, językiem panującym
- i to nie tylko na wschodzie - pozostała greka, głównie w nauce i kulturze. Dlatego też późniejsze pisma ST i wszystkie księgi NT zredagowane są w języku greckim (koine).
Judaizm cieszył się - co było wyrazem wdzięczności ►Cezara - pewnymi przywilejami (wolność praktyk religijnych, możliwość tworzenia gmin ze szkołami i wspólnym majątkiem); korzyści z tego czerpały początkowo także gminy chrześcijańskie. Wielki obszar Imperium i niemal ujednolicony język, którym się wszędzie posługiwano, wspierał rozwój terytorialny obu religii. Już pierwsi misjonarze chrześcijańscy, wędrując do poszczególnych ►prowincji rzymskich, musieli baczyć na mentalność ich mieszkańców i obecną tam sytuację prawną. Kościół późniejszy w swoim rozwoju trzymał się mniej lub bardziej rzymskiego podziału administracyjnego. Za panowania cesarza Oktawiana Augusta (= wywyższony cesarz, imperator; 31 r. przed Chr. - 14 r. po Chr.) w Betlejem narodził się Jezus (Łk 2,1); za czasów ►Tyberiusza (14-37 r.) wystąpili Jan Chrzciciel i Jezus (Łk 3,1), a za panowania prokuratora (prefekta) ►Piłata (26-36 r.) umarł Jezus (Rzymianie zgadzali się jednak na pewną niezależność i autonomię dla Żydów: Król Herod, tetrarcha Antypas). Cesarz Klaudiusz wygnał w 49/50 r. Żydów z Rzymu, ►Neron (54-68 r.) obwinił chrześcijan o podpalenie Rzymu, ►Wespazjan (69-79 r.), obrany na cesarza u początku tych konfliktów, oraz jego syn i następca ►Tytus (79-81 r.) prowadzili ►wojnę żydowską, Tytus zburzył w roku 70 Jerozolimę łącznie ze świątynią (por. Łuk Tytusa na Forum Romanum; dokumentem mówiącym o tych walkach mogłaby być też Reguła Wojny z Qumran), a za panowania Domicjana (81-90 r.) wybuchło bodajże po raz pierwszy bardziej powszechne prześladowanie chrześcijan (►Apokalipsa św. Jana). Za czasów cesarza Trajana (98-117 r.), pod panowaniem którego terytorium Cesarstwa Rzymskiego osiągnęło największe rozmiary, doszło do prześladowań chrześcijan, przede wszystkim w Azji Mniejszej; znany jest list Pliniusza Młodszego - ówczesnego namiestnika Bitynii - w którym zadaje on cesarzowi pytanie dotyczące chrześcijan: Czy należy ich wytropić czy stawiać przed sądem dopiero po wpłynięciu oskarżenia?
Kolejne stulecia to czas następujących po sobie okresów pokoju i krwawych prześladowań. Chrześcijanom, właśnie z powodu wewnętrznej dyscypliny, nakazującej zachowywać w tajemnicy ich naukę i przeżywanie świąt, często zarzucano zbrodnicze czyny, a nawet (od czasu wprowadzenia kultu cezara) znieważanie autorytetu państwa i odrzucenie powszechnie obowiązującego kultu bogów i samego cesarza. Zatem do rozmaitych przykrych spraw dotykających chrześcijan, powodowanych przez błędne nauki (►Fałszywa nauka) i wewnętrzne spory, dochodziło jeszcze zagrożenie zewnętrzne; dlatego też wspólnoty potrzebowały wciąż wsparcia i umocnienia w wierze (por. 1 List św. Piotra i Apokalipsę św. Jana). Stanem pokoju Kościół cieszył się, dzięki Edyktowi mediolańskiemu (313), dopiero od czasu panowania cesarza Konstantyna. Niestety w późniejszym okresie chrześc. władcy, wykorzystując religię do partykularnych interesów. ►Cesarz, ms [tt]
Cesarz. Imię ►Cezar stało się już za czasów Augusta tytułem (łac. caesar, stąd cesarz) określającym głowę Cesarstwa Rzymskiego. Szczególny status prawny cesarzy opierał się na mocy zlecenia senatu albo na monarchicznej doktrynie królestw hellenistycznych; ich pozycja rzeczywiście była absolutna. me [ts]
Cezar (Caesar). Gaius Julius, urodzony w 100 r. przed Chr.; w latach 60-53 przed Chr. stworzył wraz z Pompejuszem i Krassusem triumwirat; w latach 49-44 przed Chr. był jedynowładcą (dictator) w Rzymie. Z uwagi na następujące fakty jest ważny dla dziejów żyd.: po pokonaniu Pompejusza (48 r. przed Chr.) Hirkan II (63-40 r. przed Chr.) oraz Antypater, ojciec Heroda Wielkiego, przeszli na stronę Cezara, uratowali go podczas rewolty w Aleksandrii i sprawili, że opowiedzieli się za nim Żydzi egipscy. Obaj w nagrodę otrzymali publiczne urzędy, a Żydzi społeczne przywileje. Z tego też powodu zamordowanie Cezara 15 marca 44 r. przed Chr. było opłakiwane również przez Żydów, me [msz]
Cezarea. Często stosowana nazwa dla miast, które zostały założone i poświęcone ku czci cesarzy (Augusta lub Tyberiusza).
1) Cezarea Nadmorska: ok. 20-10 r. przed Chr. Herod Wielki kazał wybudować to imponujące hell. miasto, które miało być jednocześnie portem i rezydencją. Wzniesiono je w płn. części równiny Szaron, nieopodal starej fenickiej twierdzy „Wieża Stratona”. Wielki port był przede wszystkim punktem docelowym szlaku handlowego biegnącego z Damaszku przez Galileę aż do morza. Grecy i Żydzi spierali się tutaj często odnośnie do praw obywatelskich i udziału w sprawowaniu władzy Od 6 r. po Chr. Cezarea była rezydencją prokuratora rzym.
i miastem, gdzie stacjonował podległy mu garnizon. Filip (Dz 8,40) oraz Piotr (Dz 10) zwiastowali Ewangelię w Cezarei; tutaj zmarł Agryppa I (41-44 r. po Chr.), więziony był tu Paweł (Dz 23,23-35). W czasie wykopalisk odkryto inskrypcję z imieniem Piłata. Gminie chrześcijańskiej od II w.
przewodził tu metropolita, a w 111 w. rozsławili ją uczeni tacy jak Orygenes czy Euzebiusz.
2) Cezarea Filipowa: wybudowane przez tetrarchę Filipa miasto na płd. od Hermonu, w pobliżu źródeł Jordanu; tu odniósł zwycięstwo w 200 r. przed Chr. Antioch III (223-187 r. przed Chr.) i dzięki temu zajął Palestynę. Miasto zostało rozbudowane przez Agryppę II
(53-100 r. po Chr.) i nazwane Neronias. Zgodnie z Mk 8,27-29 (i par.) Cezarea Filipowa była miejscem wyznania wiary Piotra. Według Mt 16,17-19 należy przyjąć, że tu również został usankcjonowany prymat Piotra, me [msz]
Chabassiniasz (prawd. hebr. JHWH odwołał z surowością). Dziadek przywódcy klanu Rekabitów za czasów proroka Jeremiasza (Jr 35,3). fr [łs]
Chabor (hebr. połysk; połączenie). Wschodni dopływ Eufratu w płn.-zach. Mezopotamii. Izraelczycy zostali tam deportowani i osiedleni po upadku Królestwa Izraela (722 r. przed Chr.; 2 Krl 17,6; 18,11). ►Gozan. fg [łs]
Chabris (gr., prawd, transkrypcja hebr. imienia „mój przyjaciel”). Syn Gotoniela; wg opowieści w Księdze Judyty należał on do naczelników miasta Betulia, w czasie gdy była ona oblegana przez wojsko Holofernesa (Jdt 6,15; 8,10; 10,6). fg[ts]
Chadid (Adida) (hebr. naostrzony). Miejscowość położona ok. 5 km na wschód od Lod; Ezd 2,33 wymienia 725 (Ne 7,37 z kolei 721) mężów z Lod, Chadid i Ono, którzy powrócili do ojczyzny z wygnania babilońskiego. Według Ne 11,34 w Chadid byli osiedleni także członkowie pokolenia Beniamina. W połowie II w. przed Chr. późniejszy arcykapłan Szymon rozbudował tę miejscowość i „umocnił ją jak twierdzę, i ubezpieczył ją bramami i zasuwami” (1 Mch 12,38). fg [łs]
Chadlaj (hebr. odpoczynek). Efraimita, którego syn Amas wg 2 Krn 28,12n wstawił się wraz z innymi głowami rodu Efraima za sprowadzeniem uwięzionych Judejczyków, którzy w czasie wojny domowej pomiędzy Izraelem a Judą za panowania króla Pekacha (ok. 734/733 r. przed Chr.) zostali przeniesieni do Samarii, fg [łs]
Chadrak (hebr. okrągły; ew. wnętrze). Pojawia się najpierw w aramejskiej inskrypcji z ok. 800 r. przed Chr. jako Laasz, stolica obszaru położonego na płd. zach. od Aleppo w Syrii.
W 738 r. przed Chr. Asyryjczycy uczynili z tej krainy prowincję Chadrak, nazwaną tak od stolicy. Wg Za 9,1, słowo Pana spoczywa w krainie Chadraku (wymienione w połączeniu z nazwą innego północnego sąsiada Palestyny). Godne wspomnienia jest pewne historyczne wydarzenie, kiedy to Aleksander Wielki przed swoją wyprawą na Egipt oblegał Tyr (332 r. przed Chr.). Wiadomość ta wywarła w Jerozolimie prawdopodobnie olbrzymie wrażenie. Prorok rozpoznaje w tych wydarzeniach dzieło Boga, który osobiście ochroni „swój dom” przed jego wrogami (Za 9,8)...
nbogdanus