-27-POSTIMPRESJONIZM.docx

CHRONOLOGIA

1886 - 1905

Termin post-impresjonizm stworzył angielski krytyk Roger Fry nadając tytuł wystawie zorganizowanej w londyńskiej Grafton Gallery w 1910 r. i przedstawiającej rozwój francuskiego malarstwa od czasów Maneta: "Manet and the Port-Imppressionists".
Termin ten jest mylący, ponieważ sugeruje, że dotyczy zjawiska następującego PO impresjonizmie i PO impresjonistach (przez kontynuację lub negację). Tymczasem termin ten oznacza nurty, które rozwijały się równolegle z impresjonizmem, miały z nim pewne elementy wspólne (chociaż pokrewieństwo jest bardzo powierzchowne), ale od samego początku były zjawiskami samodzielnymi i zmierzającymi do zupełnie innych celów.
To co łączy postimpresjonizm z impresjonizmem, to zewnętrzne cechy warsztatowe: paleta nasyconych kolorów, gruba faktura, wyraźne pociągnięcia pędzla i realistyczna tematyka. Pokrewieństwo to wynika z faktu, że tzw. postimpresjoniści byli niewiele młodsi od klasyków impresjonizmu (ok 10 lat), należeli do tych samych środowisk malarskich i rozpoczynając swoją twórczość przejmowali doświadczenia starszych kolegów, ale jednocześnie formowali własny styl w opozycji do samej istoty impresjonizmu.

Impresjonizm i jego kontynuacja - neoimpresjonizm, były próbą obiektywnego zapisu procesu percepcji analizowanego na poziomie fizjologicznym (tworzenie dowolnych kolorów ze zmieszania kolorów prymarnych). Przedstawiana na obrazach rzeczywistość materialna nie miała żadnego znaczenia (stąd rzucająca się w oczy banalność tematyki impresjonistycznej). Ważny był jej nieustannie zmieniający się obraz powstający w ludzkim oku i mózgu. Jeśli w obrazach impresjonistów pojawiały się "znaczenia", to było to jego zaprzeczeniem.

Tak rozumiany styl miał swoje oczywiste ograniczenia, ale stały się one wyraźne dopiero wtedy, gdy impresjonizm osiągnął postać dojrzałą. Tą dojrzałą, "naukową" postacią był neoimpresjonistyczny pointylizm-dywizjonizm, stworzony przez Seurata i Signaca ok. 1886-1887 r., a więc tuż po ostatniej wspólnej wystawie impresjonistów. W rezultacie w ramach impresjonizmu uformowały się dwie grupy: jedna (np. Monet) pozostała wierna swobodnemu stylowi impresjonizmu "intuicyjnego", druga (Signac) rozwijała technikę pointylistyczną. Dopiero wtedy wyraźnie zarysowały się zasadnicze różnice ideowe między impresjonistami, a malarzami, których dotychczas z impresjonizmem łączyło podobieństwo techniki malarskiej. Okazało się, że malarze ci MALUJĄ TAK SAMO, ALE NIE TO SAMO.
Przełomowe znaczenie tzw. postimpresjonizmu polega na tym, że w twórczości trzech jego głównych postaci sformułowane zostały trzy twórcze postawy, do których sprowadzić można niemal całą sztukę współczesną.

Paul Cezanne stworzył podstawy nowoczesnego realizmu, poszukując w przedstawianej rzeczywistości materialnej jakiejś nadrzędnej zasady porządkującej i znajdując ją w geometryzacji - odnajdywaniu platońskich "obiektów idealnych".
Paul Gauguin dał początek nowoczesnemu symbolizmowi, poszukując malarskiej metody przedstawienia rzeczywistości metafizycznej i odwołując się do tradycji średniowiecznego witrażu, magicznych nastrojów sztuki prymitywnej i nadając kolorowi symboliczne znaczenie.
Vincent van Gogh rozpoczął historię nowoczesnego ekspresjonizmu, którego celem jest wyrażanie stanów emocjonalnych, jednak nie przez obrazowanie mimetyczne (jak to zrobił Munch w "Krzyku"), ale środkami czysto malarskimi.

Bezpośrednią kontynuacją poszukiwań Cezanne'a był kubizm. Malarstwo van Gogha znalazło kontynuację w późniejszym nurcie ekspresjonizmu figuratywnego. Sztuka Gauguina wpłynęła najpierw na powstanie syntetyzmu i cloisonizmu, a za ich pośrednictwem na styl fowistów.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden element. Impresjonizm, koncentrując się na fizjologicznym procesie percepcji, bardzo szybko został "oswojony" przez mieszczańską publiczność, która po pierwszych oporach, jakie zawsze wzbudza łamanie obowiązującej konwencji (a tą konwencją była prestiżowa sztuka akademicka) uznała go za symbol malarstwa "ładnego". Rozbiegane plamy słoneczne Moneta, puszyste akty Renoira, a nawet pointylistyczne "koronkarstwo" neoimpresjonizmu szybko weszło do mieszczańskiego kanonu bezkonfliktowego piękna. Jednak postawa twórcza ograniczająca cel sztuki wyłącznie do produkowania dzieł przyjemnych w odbiorze, nie mogła satysfakcjonować artystów końca XIX wieku. Postimpresjonizm był różnie wyrażanym protestem przeciwko sprowadzaniu rzeczywistości do materii i fizjologii. Był poszukiwaniem wyższego sensu.

W znaczeniu chronologicznym - ale tylko w takim - do postimpresjonizmu zalicza się również takie autonomiczne zjawiska, jak twórczość Henriego de Toulouse-Lautrec, czy Henri'ego Rousseau zwanego Celnikiem.

Zupełnie wyjątkowe dzieło stworzył lekceważony przez większość artystów i publiczności Henri Rousseau. Infantylny świat jaki kreował Celnik był tak odmienny od wszystkiego, do czego przyzwyczaiło publiczność i malarstwo akademickie i impresjonizm , a jednocześnie tak dosłowny i tak rzetelnie przedstawiany, że nawet zawodowa krytyka okazała się wobec niego bezradna. Wśród malarzy sztuka Rousseau zachwyciła jedynie Kandinskyego, który radykalne odejście od tradycyjnie rozumianego realizmu traktował jako drugi biegun własnych poszukiwań prowadzących do abstrakcjonizmu.

Paul Cézanne (1839–1906)
Vincent van Gogh (1853–1890)
Paul Gauguin (1848–1903)

Szkoła z Pont Aven (1850-1886-1890)
Les Nabis (1888-1890)

Henri de Toulouse-Lautrec (1864–1901)

Henri Rousseau (1844–1910)

Urodzony w 1939 r. Paul Cezanne należy do pokolenia impresjonistów, ale, pozostając w ich kręgu i wspólnie z nimi wystawiając, impresjonistą nigdy nie był. Zmieniał zresztą wielokrotnie styl dokonując radykalnych wolt, czego przykładem są dwa pierwsze z poniżej pokazanych obrazów. Od zupełnie banalnych prób akademickich przez tematykę symbolistyczno-realistyczną z początku lat 60-tych, przez rozjaśnienie palety i uproszczenie form okresu prowansalskiego (1883-1895) artysta doszedł w ostatnich dwóch latach życia do syntezy wieloletnich doświadczeń w obrazach kończących długie serie przedstawień góry Sainte-Victoire i kompozycji Kąpiących się.
Cezanne'a słusznie uważa się za prekursora kubizmu, ale stał się nim dopiero w ostatniej fazie twórczości, w której geometryzowane formy pojawiające się w jego obrazach już znacznie wcześniej ujęte zostały w niemal klasyczne, porządkujące przestrzeń kompozycje.

(Ciekawą analizę przestrzeni Cezanne'a przeprowadził Władysław Strzemiński w swojej pracy Teoria Widzenia)

Vincent van Gogh, wielki malarz holenderski, samodzielną naukę malarstwa rozpoczął dopiero w wieku 27 lat (1880) i przez pierwszych kilka lat malował sceny z życia holenderskich górników - środowiska, w którym wcześniej działał jako kaznodzieja. Późny wybór sztuki jako drogi życiowej w znacznej mierze był wynikiem psychicznego nieprzystosowania do świata mieszczańskich konwencji i konfliktowego charakteru, a jednocześnie poszukiwania środków wyrazu dla gnębiących przyszłego malarza sprzeczności. Mroczne wnętrza, przytłaczająca bieda, zmęczone twarze, zgarbione postaci, to tematy socjalkrytycznego realizmu, nie mającego związku z nieznanym artyście impresjonizmem.
W 1885 r. po krótkim pobycie w Antwerpii van Gogh przeniósł się do Paryża, gdzie zetknął się po raz pierwszy z francuskim malarstwem i popularnym wówczas we Francji japońskim drzeworytem. Upodobanie do japońskiej grafiki wynikało prawdopodobnie z drażniącego wpływu, jaki na europejską wrażliwość wywierały asymetryczne kompozycje i skontrastowane plamy płaskiego koloru, jednak decydujący wpływ na przyszły styl van Gogha wywarła swobodna technika impresjonistyczna. Technikę tę jednak wykorzystał artysta nie tyle i nie tylko do rozbicia kolorów na kolory składowe, ale do fizycznego formowania niemal konwulsyjnej faktury obrazów. Nie wiadomo, na ile zgłębiał van Gogh teoretyczne podstawy koloru, chociaż na pewno przez pewien czas pozostawał w bliskim kontakcie z współtwórcą pointylizmu Paulem Signac'iem. Pewne jest to, że dopiero w Paryżu, około 1887 r. w obrazach artysty pojawiła się charakterystyczna, "ukierunkowana", vangoghowska kreska. Zmianę techniki malarskiej najlepiej widać na dwóch przedstawionych poniżej obrazach butów, namalowanych w odstępie trzech lat. Buty z 1885 r. to "zachodzone na śmierć", nieruchome obiekty. Obraz jest przygnębiający. Buty z 1888 r. to obraz histeryczny - nie ma w nim ani jednego punktu, na którym wzrok mógłby się zatrzymać. Mimo wyraźnego konturu te buty drżą.
W 1888 r. van Gogh wyjechał na południe Francji do Arles. W ciągu dwóch najpłodniejszych lat w zbliżającym się do końca życiu artysty powstały najsłynniejsze obrazy - serie słoneczników, pejzaże z cyprysami, wnętrza kawiarni, portrety i autoportrety. Wpływ południowego klimatu rozjaśnił paletę, ale kolor pozostał dla artysty wartością samą w sobie - był nośnikiem emocji, a w zestawieniach kolorów uzupełniających, symbolem konfliktu. Natura była jedynie wzorcem harmonii, ale kolory przedstawiały stan ducha. Jeśli więc było to konieczne dla siły wyrazu, malowane z natury niebo mogło być czerwone, a droga fioletowa.
Nad wszystkim dominował jednak malarski gest - tysiące krótkich kolorowych kresek tworzących wirujące mgławice światłai, powietrza i materii. Ekspresjonistyczny gest van Gogha jest jednak czymś zupełnie wyjątkowym. Trzeba porównać go z późniejszym o kilkadziesiąt lat, wyzwolonym z wszelkich ograniczeń gestem action paiting - kreska van Gogha to gest ekspresjonisty, który cierpi, zaciskając zęby.
Ekspresjonizm van Gogha jest dlatego tak przejmujący, że jest dziełem szaleńca próbującego nad swym szaleństwem zapanować.