Tadeusz Majewski
Systemy rehabilitacji zawodowej w krajach Europy Zachodniej
1999
SPIS TREŚCI WSTęP .... .... .... 15 I. REHABILITACJA ZAWODOWA I ZATRUDNIENIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH .... 16 II. OGÓLNOŚWIATOWE ZALECENIA DOTYCZąCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH.... 19 1. Zaangażowanie Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawy osób niepełnosprawnych .... 19 2. Polityka Międzynarodowej Organizacji Pracy w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 20 3. Zalecenia dotyczące poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych .... 24 4. Zalecenia dotyczące przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych .... 25 5. Zalecenia dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 28 6. Zalecenia dotyczące zatrudnienia chronionego osób niepełnosprawnych .... 30 III. EUROPEJSKIE ZALECENIA dotyczące REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH .... .... 32 1. Zalecenia Rady Europy dotyczące spraw osób niepełnosprawnych .... 32 2. Zalecenia Unii Europejskiej dotyczące spraw osób niepełnosprawnych .... 34 3. Zalecenia dotyczące poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych .... 35 4. Zalecenia dotyczące przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych .... .... 37 5. Zalecenia dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 38 6. Zalecenia dotyczące zatrudnienia chronionego osób niepełnosprawnych .... 38 IV EUROPEJSKIE SYSTEMY REHABILITACJI ZAWODOWEJ .... 42 1. FRANCJA.... 42 1.1. Polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 42 1.1. 1 . Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych .... 42 1.1.2. Przepisy prawne dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 44 1.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 46 1.2.1. Orzecznictwo o niepełnosprawności .... 46 1.2.2. Szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych .... 47 1.2.3. Pośrednictwo pracy osób niepełnosprawnych .... 48 1.2.4. Fundusz Integracji Zawodowej Osób Niepełnosprawnych .... 49 1.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 51 1.3.1. Realizacja wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 51 1.3.2. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 52 1.4. Zatrudnienie chronione osób niepełnosprawnych .... 54 1.4.1. Rodzaje placówek zatrudnienia chronionego.... 54 1.4.1.1. Zakłady pracy chronionej .... 54 1.4.1.2. Ośrodki aktywności zawodowej .... 55 1.4.2. Rodzaje działalności gospodarczej placówek zatrudnienia chronionego .... 56 1.4.3. Finansowanie placówek zatrudnienia chronionego .... 57 1:4.4. Przejście pracowników z placówek zatrudnienia chronionego do zwykłych zakładów pracy .... 51 2. HISZPANIA .... 59 2.1. Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych .... 59 2.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych .... .. 60 2.2.1. Ocena zdolności do pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych .. 60 2.2.2. Szkolenie zawodowe osób mepełnosprawnych .... 61 2.2.3. Pośrednictwo pracy osób niepełnosprawnych.... 62 2.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 63 2.3.1. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... .... 63 2.3.2. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 64 2.4. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych .... 65 2.5. Zatrudnienie chronione osób niepełnosprawnych .... 65 2.5.1. Zadania specjalnych ośrodków pracy.... 65 2.5.2. Pracownicy specjalnych ośrodków pracy .... 66 2.5.3. Finansowanie specjalnych ośrodków pracy .... 67 2.5.4. Specjalne zakłady pracy prowadzone przez Fundację ONCE .... 67 2.6. Prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby niepełnosprawne .... 68 3. HOLANDIA .... .. . 69 3.1. Polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 69 3.2. Dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych .... 71 3.3. Systemy orzecznictwa o niezdolności do pracy .... 72 3.4. Szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych .... 73 3.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy .... 74 3.5.1. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy .... 74 3.5.2. Realizacja polityki zatrudniania osób niepełnosprawnych .... 76 3.5.3. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 77 3.5.4. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 78 3.6. Zakłady pracy chronionej .... 78 3.6.1. Organizacja zakładów pracy chronionej .... 79 3.6.2. Cele zakładów pracy chronionej .... 80 3.6.3. Działalność gospodarcza zakładów pracy chronionej .... 81 3.6.4. Finansowanie zakładów pracy chronionej .... 82 3.6.5. Przejście pracowników zakładów pracy chronionej do pracy na otwartym rynku .... 83 3.6.6. Ogólna ocena zakładów pracy chronionej .... 84 3.7. Ośrodki aktywności zawodowej .... 85 4. NIEMCY .... 86 4.1. Polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 86 4.1.1. Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych .... 86 4.1.2. Przepisy prawne dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... .... 87 4.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 89 4.2.1. Orzekanie o niepełnosprawności.... 89 4.2.2. Poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych .... 90 4.2.3. Szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych .... 91 4.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 92 4.3.1. Obowiązki zakładów pracy wobec pracowników niepełnosprawnych .... 92 4.3.2. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 93 4.3.3. Realizacja obowiązku zatrudnienia pracowników niepełnosprawnych przez zakłady pracy.... 95 4.4. Warsztaty dla osób niepełnosprawnych .... 96 4.4.1. Cel i zadania warsztatów dla osób niepełnosprawnych .... 96 4.4.2. Organizacja warsztatów pracy dla osób niepełnosprawnych .... 97 4.4.3. Pracownicy warsztatów dla osób niepełnosprawnych .... 98 4.4.4. Działalność gospodarcza warsztatów dla osób niepełnosprawnych .... 98 4.4.5. Finansowanie warsztatów dla osób niepełnosprawnych .... 99 4.4.6. Przejście pracowników warsztatów dla osób niepełnosprawnych do zwykłych zakładów pracy .... 99 4.5. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych .... 99 4.5.1. Niemiecka koncepcja zatrudnienia wspomaganego.... 99 4.5.2. Realizacja koncepcji zatrudnienia wspomaganego .... 100 4.5.3. Asystenci zawodowi .... 102 4.6. Przedsiębiorstwa zatrudnienia socjalnego .... 102 5. SZWECJA.... . 104 5.1. Polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 104 5.1.1. Ogólna polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 104 5.1.2. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych.... 105 5.2. Definicje osoby niepełnosprawnej .... 106 5.3. Organizacja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych .... 107 5.3.1. Krajowy Zarząd do Spraw Rynku Pracy .... 107 5.3.2. Ośrodki oceny zdolności do pracy .... 108 5.3.3. Ośrodki szkolenia zawodowego .... 108 5.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 109 5.4.1. Obowiązki zakładów pracy wobec pracowników niepełnosprawnych .... 109 5.4.2. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 110 5.4.3. Zagadnienie bezrobocia osób niepełnosprawnych .... 111 5.5. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych .... 112 5.6. Zatrudnienie chronione - przedsiębiorstwo Samhall .... 112 5.6.1. Cel przedsiębiorstwa Samhall .... 112 5.6.2. Pracownicy niepełnosprawni w zakładach Samhall .... 113 5.6.3. Finansowanie zakładów Samhall .... 114 5.6.4. Przejście pracowników z zakładów Samhall do pracy w zwykłych zakładach .... 114 5.6.5. Dodatkowe zadania służb rehabilitacyjnych zakładów Samhall .... 115 6. WIELKA BRYTANIA .... 116 6.1. Ustawa o dyskryminacji osób niepełnosprawnych .... 116 6.2. Definicja osoby niepełnosprawnej .... 118 6.3. Szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych .... 119 6.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych .... 121 6.4.1. Rozwój systemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 121 6.4.2. Organizacja zatrudniania osób niepełnosprawnych .... 122 6.4.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 123 6.4.4. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 125 6.4.5. Postawy pracodawców wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 126 6.5. Zatrudnienie wspomagane (chronione) osób niepełnosprawnych .... 127 6.5.1. Przedsiębiorstwo Remploy .... 128 6.5.1.1. Cele Remploy .... 128 6.5.1.2. Kierowanie do zakładów Remploy .... 129 6.5.1.3. Pracownicy zakładów Remploy .... 129 6.5.1.4. Kierownictwo zakładów Remploy .... 129 6.5.1.5. Działalność gospodarcza zakładów Remploy .... 130 6.5.1.6. Finansowanie zakładów Remploy ....w... 131 6.5.2. Specjalne zakłady pracy dla osób niepełnosprawnych.... 132 6.5.3. Programy zatrudniania wspomaganego osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 132 6.6. Ogólna sytuacja w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 133 6.7. Ośrodki dziennego pobytu dla osób niepełnosprawnych .... 134 7. WŁOCHY .... 135 7.1. Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych . .. 135 7.2. Definicja osoby niepełnosprawnej ....www ... 136 I, 7.3. Szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych .... 137 7.4. System zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 138 7.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy .... 140 7.5.1. Zatrudnienie obligatoryjne osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 140 7.5.2. Pośrednictwo pracy osób niepełnosprawnych .... 141 7.5.3. Komisje do spraw obligatoryjnego zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 141 7.5.4. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 142 7.6. Zatrudnienie chronione osób niepełnosprawnych .... 143 7.6.1. Zintegrowane spółdzielnie pracy ....ww... 143 7.6.2. Zakłady pracy chronionej .... 147 7.7. Rezerwowane stanowiska pracy dla osób niewidomych .... 149 7.8. Ośrodki socjalnoedukacyjne dla osób niepełnosprawnych .... 150 7.9. Ogólna sytuacja dotycząca zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 151 V SYSTEMY REHABILITACJI ZAWODOWEJ W KRAJACH POZAEUROPEJSKICH .... 153 1. AUSTRALIA.... 153 1.1. Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych .... .... 153 1.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 154 1.2.1. Federalny Urząd Zatrudnienia .... 155 1.2.2. Federalny Urząd Usług Rehabilitacyjnych .... 156 1.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 158 1.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej .... 159 2. JAPONIA .... 160 2.1. Ustawodawstwo dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 160 2.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych .... 161 2.2.1. Zadania Ministerstwa Pracy .... 161 2.2.2. Japońskie Stowarzyszenie do Spraw Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych .... 162 2.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 163 2.3.1. Obligatoryjny wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 163 2.3.2. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 164 2.3.3. Sytuacja w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 165 3. STANY ZJEDNOCZONE AP .... 166 3.1. Polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 166 3.1.1. Federalna polityka wobec osób niepełnosprawnych .... 166 3.1.2. Polityka wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 168 3.2. Definicja i liczba osób niepełnosprawnych .... 169 3.3. Organizacja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych .... 170 3.3.1. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych na szczeblu federalnym .... 170 3.3.2. Stanowe urzędy do spraw rehabilitacji zawodowej .... 171 3.3.3. Rehabilitacja zawodowa niepełnosprawnych weteranów.... 172 3.3.4. Program niezależnego życia .... 173 3.3.5. Specjalny program dla niewidomych sprzedawców .... 174 3.3.6. Inne programy rehabilitacji zawodowej finansowane z funduszy federalnych ....:.... 174 3. 4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 175 3.4.1. Obowiązki zakładów pracy wobec pracowników niepełnosprawnych .... 175 3.4.2. Egzekwowanie obowiązków zakładów pracy wobec pracowników niepełnosprawnych .... 176 3.4.3. Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 177 3.4.4. Sytuacja w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 179 3.5. Zakłady pracy chronionej ....:.... 179 3.6. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych .... 180 3.7. Prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby niepełnosprawne .... 182 VI. EUROPEJSKIE TENDENCJE A POLSKI SYSTEM REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH .... 183 1. Ustawodawstwo antydyskryminacyjne .... 183 2. Ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych .... 184 3. Sprawa definicji osoby zawodowo niepełnosprawnej ....
186 4. Organizacja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych .... 187 5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 189 5.1. Obligatoryjne zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 190 5.2. Prawo do pracy osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy .... 192 5.3. Przystosowanie stanowiska i miejsca pracy do potrzeb pracownika niepełnosprawnego .... 192 5.4. Zachęty materialne dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne .... 193 5.5. Zachęty materialne dla pracowników niepełnosprawnych ...., 194 5.6. Polski system zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.... 195 6. Zatrudnienie chronione osób niepełnosprawnych .... 196 6.1. Sytuacja zakładów pracy chronionej w krajach europejskich .... 196 6.2. Zakłady pracy chronionej w Polsce .... 201 7. Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych .... 203 UWAGI KOŃCOWE .... 205 BIBLIOGRAFIA OGÓLNA .... 207
WSTęP Polska czyni usilne starania o wejście do Unii Europejskiej ijest członkiem Rady Europy. W krajach członkowskich tych organizacji dąży się obecnie do ustalania wspólnej polityki, celów i zasad rozwiązywania różnych problemów ekonomicznych i społecznych. Dotyczy to także polityki wobec osób niepełnosprawnych. Przykładem tego może być wydawanie przez różne międzynarodowe organizacje, również Radę Europy i Unię Europejską, różnych dokumentów, mających na celu ustalenie wspólnej polityki wobec osób z ograniczeniami sprawności. Dążność do ujednolicenia wynika stąd, że poszczególne kraje europejskie wypracowały sobie różne systemy rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych, biorąc pod uwagę swoje warunki polityczne, społeczne i gospodarcze. Dotyczy to także rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia tych osób. Celem pracy Systemy rehabilitacji zawodowej w krajach Europy Zachodniej jest przedstawienie europejskiej polityki i zaleceń dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz form ich realizacji przez niektóre kraje Europy Zachodniej, zwłaszcza posiadające bardziej zaawansowane systemy rozwiązań problemów zawodowych osób niepełnosprawnych oraz dokonanie ogólnej analizy porównawczej z polskim systemem. Praca przeznaczonajest: 1. Dla twórców polityki społecznej oraz decydentów odpowiedzialnych za realizację tej polityki w zakresie spraw związanych z rehabilitacją zawodową i zatrudnieniem osób niepełnosprawnych. 2. Kierowników realizujących różne programy rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz innych profesjonalistówwłączonych w ten proces. 3. Studentów różnych kierunków pragnących szerzej zapoznać się z problemami rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w innych krajach.
I. REHABILITACJA ZAWODOWA i ZATRUDNIENIE OSÓB NIEPEłNOSPRAWNYCH Szacunkowo przyjmuje się, że na globie ziemskim żyje ponad
500 milionów osób niepełnosprawnych, czyli około 10% całej ludzkości. Niepełnosprawność organizmu pociąga za sobą liczne konsekwencje i stwarza człowiekowi wiele problemów. Problemy te mają różną naturę, a mianowicie: medyczną, psychologiczną, pedagogiczną, społeczną i zawodową. Dla rozwiązania wymagają one określonych działań i zastosowania odpowiednich środków. Według Światowej Organizacji Zdrowia takie kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków medycznych, pedagogicznych, społecznych i xawodowych, w celu usprawnienia osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu nazywane jest rehabilitacją. W rehabilitację włączeni są różni specjaliści. Dlatego ma ona charakter interdyscyplinarny i dla rozwiązania wszystkich problemów osoby niepełnosprawnej musi ona mieć charakter kompleksowy. Rehabilitacja zawodowa jest ważną częścią rehabilitacji kompleksowej, której zadaniem jest rozwiązanie problemów zawodowych osoby niepełnosprawnej. Jak doświadczenie wykazuje - wiele osób niepełnosprawnych wykazuje duże braki lub opóźnienia w prawidłowym rozwoju zawodowym oraz napotyka na duże trudności w przygotowaniu się, uzyskaniu i utrzymaniu się w pracy. Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy około 40% osób niepełnosprawnych wymaga rehabilitacji zawodowej. Dotyczy to znacznej części niepełnosprawnej młodzieży i osób w wieku aktywności zawodowej. Problemy zawodowe, z jakimi zwykle osoby te borykają się, dotyczą:
1. Wyboru zawodu i ewentualnie zmiany zawodu (kwalifikacji), na skutek nabycia niepełnosprawności.
2. Przygotowania się do pracy zawodowej.
3. Uzyskania pracy zawodowej, czyli zatrudnienia.
4. Adaptacji zawodowej i utrzymania się w zatrudnieniu. W rozwiązaniu swoich problemów zawodowych większość osób niepełnosprawnych wymaga odpowiedniej pomocy. Taki cel stawia sobie rehabilitacja zawodowa. Jej celem jest udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej w prawidłowym rozwoju zawodowym i przebiegu aktywności zawodowej, a w szczególności w wyborze zawodu, przygotowaniu się do pracy, uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia i adaptacji zawodowej w miejscu pracy. Pomoc ta udzielana jest w formie specjalnych usług. Dlatego Międzynarodowa Organizacja Pracy definiuje rehabilitację zawodową jako część ogólnego procesu rehabilitacji, polegającą na udzieleniu osobie niepełnosprawnej takich usług, jak poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby umożliwić jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej prracy, a przez to integrację lub reintegrację w normalne życie społeczne (Zalecenie nr 99... z 1955 r. i Zalecenie nr 168.... z 1983 r). W realizacji rehabilitacji zawodowej osoby niepełnosprawnej można wyodrębnić kilka etapów. Na pierwszym etapie jest poradnictwo zawodowe, oparte na ocenie zdolności do prrracy osoby niepełnosprawnej. Udzielenie właściwej porady zawodowej osobie niepełnosprawnej wwyborze odpowiedniego dla siebie zawodu lub zmiany zawodu stanowi bardzo istotny etap, gdyż od niego zależy powodzenie całego procesu rehabilitacji zawodowej. Następny etap stanowi przygotowanie do pracy polegające na opanowaniu przez osobę niepełnosprawną niezbędnej wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz form funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych. Kierunek szkolenia lub kształcenia zawodowego ustalany jest na podstawie wyników badań zdolności do pracy i diagnozy zawodowej. Po pomyślnym ukończeniu przygotowania do pracy następuje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy, odpowiadającym psychofizycznym możliwościom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym. Umieszczenie osoby niepełnosprawnej w odpowiedniej pracy stanowi ukoronowanie całego procesu rehabilitacji zawodowej, lecz jeszcze go nie kończy. Ostatni etap stanowi pomoc w adaptacji zawodowej, zwłaszcza w początkowym okresie zatrudnienia, mająca na celu udzielenie jej pomocy w przystosowaniu się do wykonywania zadań zawodowych, nowego środowiska pracy - fizycznego i społecznego, aby móc dobrze wypełniać zadania pracownika i spełniać oczekiwania pracodawcy. Wyjaśnienia wymaga jeszcze kogo należy uważać za osobę niepełnosprawną z punktu widzenia zawodowego. Definicję osoby zawodowo niepełnosprawnej, a więc definicję zawierającą kryteria zawodowe, określiła i przyjęła Międzynarodowa Organizacja Pracy w swojej Konwencji i Zaleceniu dotyczącym rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprrawnych z 1983 r. Brzmi ona następująco: Osobą niepełnosprawną jest jednostka, której szanse uzyskania, utrzymania i awansu we właściwym zatrudnieniu jest poważnie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności oficjalnie orzeczonej (Zalecenie nr 168...1983). Definicja ta podkreśla takie kryteria, jak: trudności i ograniczenia w uzyskaniu odpowiedniej do swoich możliwości pracy i w utrzymaniu się w zatrudnieniu w sytuacjach kryzysu i trudności na rynku pracy oraz w awansowaniu z powodu fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności. Definicja ta została zalecona wszystkim krajom członkowskim MOP do powszechnego stosowania.
II. OGÓLNOŚWIATOWE ZALECENIA DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIAOSÓB niepełnOSPRAWNYCH Europejska polityka i zalecenia dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w znacznym stopniu bazują na ogólnoświatowej polityce i zaleceniach w tym zakresie. Zostały one zawarte w dokumentach Organizacji Narodów Zjednoczonych i jej wyspecjalizowanych organizacjach.
1. Zaangażowanie Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawy osób niepełnosprawnych Organizacja Narodów Zjednoczonych wykazuje duże zainteresowanie sprawami osób niepełnosprawnych. Przykładem tego zainteresowania może być Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego z 1975 r. przyjmująca Deklarację Praw Osób Niepełnosprawnych. Jak sama nazwa wskazuje określa ona prawa osób niepełnosprawnych, wśród których jest również prawo do edukacji, poradnictwa zawodowego, szkolenia, różnych form przygotowania do pracy, pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz do zabezpieczenia ekonomicznego i spolecznego. Następną ważną inicjatywą ONZ było proklamowanie roku 1981 Międzynarodowym Rokiem Osób Niepełnosprawnych. Przebiegał on pod hasłem: pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Rezultatem Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych była Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z
1982 r. w sprawie Światowego Programu Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Jego celem było popieranie skutecznych środków w zakresie zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji oraz realizacja naczelnego hasła Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych: pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym (World Programme...1983). Program ten miał być realizowany przez kraje członkowskie w latach 1983-1992 tj. w okresie Dekady Osób Niepełnosprawnych, ogłoszonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1982 r. Jest to bardzo szeroki i kompleksowy program działania na rzecz osób niepełnosprawnych, zawierający zalecenia dotyczące również kształcenia i zatrudnienia dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych. W 1993 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ ponownie zajęło się sprawami osób niepełnosprawnych, przyjmując tzw Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osobom niepełnosprawnym. Celem przyjęcia tych Zasad jest zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym, jako członkom społeczeństwa, możliwości korzystania z tych samych praw, jakie przysługują pozostałym obywatelom, lecz z drugiej strony nakładają one na osoby niepełnosprawne takie same obowiązki. Niektóre z tych zasad mówią także o wyrównywaniu szans w zakresie przygotowania do pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. W szczególny sposób sprawami osób niepełnosprawnych zajmują się wyspecjalizowane organizacje ONZ, jak: Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF) czy Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNEScO) . Organizacje te przyjmują liczne dokumentywformie konwencji i zaleceń (rekomendacji), mających na celu zmobilizowanie krajów członkowskich do podejmowania działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Dotyczą one takich spraw, jak zapobieganie niepełnosprawności, edukacja, rehabilitacja, integracja społeczna i stwarzanie równych szans osobom niepełnosprawnym w życiu zawodowym i społecznym.
2. Polityka Międzynarodowej Organizacji Pracy w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych Nas szczególnie interesują konwencje i zalecenia dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Zagadnienia te należą do zakresu działania Międzynarodowej Organizacji Pracy, wyspecjalizowanej organizacji do spraw pracy i zatrudnienia, w tym również pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Powstała ona w 1919 r. i aktualnie zrzesza 174 państwa członkowskie. Nadrzędnym celem MOP, zgodnie z przyjętym statutem, jest: osiągnięcie sprawiedliwości społecznej, a także lepszych warunnków życia i pracy ludzi pracujących na całyn świecie przez połączenie wysiłków rządów, pracodawców i pracowników. W szczególności MOP zajmuje się w skali całego świata takimi sprawami jak równość szans w uzyskaniu przygotowania się do pracy i satysfakcjonującego zatrudnienia, walka z bezrobociem i zapewnienie dobrych warunków pracy, w tym również bezpieczeństwa i higieny pracy. Działalność MOP w tym zakresie dotyczy także osób niepełnosprawnych. Jednym z zadań MOP dotyczących osób niepełnosprawnych jest ustalanie światowej polityki w dziedzinie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przejawia się to w przygotowywaniu i przyjmowaniu dokumentów w formie konwencji i zaleceń dla krajów członkowskich. Konwencje i zalecenia te są to pewne instrumenty prawne, regulujące określone sprawy oraz ustalające pewne zasady i wskazania do rozwiązywania określonych problemów społecznych czy ekonomicznych. Takie konwencje i zalecenia MOP przyjęła także w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Kraje członkowskie poprzez ratyfikację tych dokumentów przyjmują na siebie obowiązek ich przestrzegania i realizowania oraz zgodę na międzynarodową kontrolę w tym zakresie, zgodnie z przyjętą procedurą. Polityka MOP w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych została określona w następujących dwu podstawowych dokumentach, a mianowicie w:
1. Zaleceniu nr 99 dotyczącym rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 r.
2. Konwencji nr 159 i Zaleceniu nr 168 dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych z 1983. Już w 1955 r. MOP przyjęła na swoim Ogólnym Zgromadzeniu swoje pierwsze zalecenie w sprawie rehabilitacji zawodowej osób niepełnospraw nych. Dotyczy ono takich spraw, jak:
1. Zasady i metody poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy osób niepełnosprawnych.
2. Organizacja usług z zakresu rehabilitacji zawodowej.
3. Współpraca pomiędzy instytucjami odpowiedzialnymi za opiekę zdrowotną i za rehabilitację zawodową.
4. Rozszerzanie możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
5. Zatrudnienie chronione.
6. Rehabilitacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej i współpraca w tym zakresie instytucji odpowiedzialnych za edukację i rehabilitację zawodową. Zalecenie to bardzo przyczyniło się do rozwoju różnych form rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w krajach europejskich. Problemy tych osób zostały dostrzeżone i docenione przez poszczególne kraje i ich rządy. Rezultatem tego było ukazanie się licznych aktów prawnych dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych krajach. Zalecenie to zostało ratyfikowane przez Polskę. W 1983 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy ponownie zajęła się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych. Na swoim Ogólnym Zgromadzeniu przyjęła Konwencję nr 159 i Zalecenie nr 1C8 dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dokumenty te nie zmieniają Zalecenia z
1955 roku, lecz je uzupełniają i poszerzają. Uzupełnienia i poszerzenia dotyczą następujących spraw:
1. Stwarzania szerszych możliwości rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
2. Udziału społeczeństwa w rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.
3. Rehabilitacji zawodowej na terenach wiejskich.
4. Kształcenia personelu dla potrzeb rehabilitacji zawodowej.
5. Udziału organizacji pracodawców i pracowników (związków zawodowych) w rozwoju rehabilitacji zawodowej.
6. Związku rehabilitacji zawodowej z zabezpieczeniem społecznym. Natomiast Konwencja r 159 mówi o tym, że:
1. Każdy kraj członkowski powinien, zgodnie ze swoimi krajowymi warunkami, praktyką i możliwościami, ustalać, wprowadzać w życie i okresowo weryFikować swoją politykę w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
2. Krajowa polityka powinna zapewniać dostępność do usług rehabilitacji zawodowej wszystkim kategoriom osób niepełnosprawnych oraz promować zatrudnienie na otwartym rynku pracy
3. Polityka ta powinna uwzględniać zasadę równych szans dla pracowników niepełnosprawnych i pełnosprawnych.
4. Realizacja polityki powinna być konsultowana z przedstawicielami organizacji pracodawców i pracowników oraz samych osób niepełnosprawnych.
5. Kraje powinny w drodze ustaw lub innych regulacji prawnych starać się wprowadzać w życie ustalenia tej Konwencji. Konwencja nr 159 i Zalecenie rcr 168 poszerzyły samą koncepcję rehabilitacji zawodowej i włączyło w jej realizację szersze kręgi społeczeństwa. Odpowiedzialność za nią mają nie tylko instytucje rządowe, ale również różne organizacje pozarządowe, takie jak organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne oraz samo środowisko, w którym osoba niepełnosprawna żyje. Szczególny nacisk został położony na obejmowanie rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich i zapewnienie im usług rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania. Usługi rehabilitacyjne wymagają profesjonalnego podejścia. Stąd jeden z rozdziałów Zalecenia został poświęcony konieczności kształcenia kadr dla potrzeb rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Zalecenie Nr 99 przyczyniło się głównie do rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w krajach europejskich, natomiast Konwencja nr 159 i Zalecenie nr 168 uczyniło to w krajach rozwijających się. W 1994 r. na konferencji w Poznaniu W. Momm, kierownik Wydziału Rehabilitacji Zawodowej MOP, odwołując się do Zalecenia nr-168powiedział, że celem polityki w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest:
1. Osiągnięcie wskaźnika bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych nie wyższego, niż wśród osób pełnosprawnych.
2. Stworzenie osobom niepełnosprawnym realnych warunków do wyboru zawodu, zgodńie ze swoimi preferencjami.
3. Stworzenie warunków do zawierania satysfakcjonujących pracodawców i pracowników umów o pracę, zwłaszcza pracowników ze znacznym stopniem niepełnosprawności.
4. Prowadzenie polityki szkolenia i kształcenia zawodowego, która pozwoli osobom ńiepełnosprawnym na podjęcie pracy we wszystkich sektorach gospodarki.
5. Włączenie reprezentantów organizacji osób niepełnosprawnych, jako konsultantów w ustalaniu planów rozwoju zatrudnienia osób niepełnosprawnych (Momm, 1995).
3. Zalecenia dotyczące poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych Podstawowe międzynarodowe dokumenty wymieniają poradnictwo zawodowe i kompleksową ocenę zdolności do pracy jako jedne z podstawowych usług, które trzeba osobom niepełnosprawnym zapewnić. Już Zalecenie nr 99 dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 r. porusza sprawę poradnictwa zawodowego. Organizacja ta zaleca krajom członkowskim podejmowanie wszelkich niezbędnych i praktycznych środków do powoływania i rozwijania specjalistycznych usług w zakresie poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych, które wymagają pomocy w dokonaniu wyboru zawodu lub jego zmiany. Określa ona także podstawowe zasady i metody poradnictwa zawodowego. Wskazuje na konieczność kompleksowej oceny zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej, w oparciu o badania medyczne, psychologiczne i próby pracy oraz czynników środowiskowych, które mogą determinować podjęcie odpowiedniego kształcenia zawodowego oraz zatrudnienia. Zalecenie to wymienia także doradcę zawodowego, jako odpowiedzialnego za przeprowadzenie wywiadu zawodowego oraz udzielenie osobie niepełnosprawnej wszelkich informacji dotyczących możliwości kształcenia zawodowego i zatrudnienia oraz potrzeb i wymagań rynku pracy. W 1975 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy przyjęła dwa ważne dokumenty dotyczące poradnictwa zawodowego osób pełnosprawnych. Jest w nich wzmianka także o poradnictwie zawodowym dla osób niepełnosprawnych. Są to Konwencja i Zalecenie dotyczące poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich. W art. 3 Konwencja mówi, że każdy kraj członkowski powinien stopniowo poszerzać swoje systemy poradnictwa zawodowego, włączając w nie stałe udzielanie informacji o możliwościach zatrudnienia, aby wszystkie dzieci, młodzież i osoby dorosłe miały zapewnioną kompleksową informację i szeroki wachlarz porad. Systemy te powinny także posiadać specjalne prrogramy dla osób niepełnosprrawnych. Informacje i porady te powinny dotyczyć wyboru zawodu, możliwości szkolenia zawodowego, sytuacji na rynku pracy, perspektyw uzyskania pracy i awansu, warunków pracy, bezpieczeństwa i higieny prracy oraz innych aspektów życia zawodowego w różnych sektorach gospodarki, działalności kulturalnej i socjalnej. Dokumenty te przedstawiają także cele i metody poradnictwa zawodowego. Wskazują na konieczność przeprowadzenia badań zdolności do pracy, opartych na badaniach fizjologicznych i psychologicznych, o ile taka potrzeba istnieje. również Zalecenie nr 168 z 1983 r. mówi, że w planowaniu i świadczeniu usług w zakresie usług rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych powinny być wykorzystane istniejące służby poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego, pośrednictwa prracy, zatrudnienia i inne przeznaczone dla wszystkich pracowników, po niezbędnym ich przygotowaniu. Jest to bardzo istotne zalecenie z punktu widzenia integracji zawodowej. Mówi ono o udostępnianiu systemów przeznaczonych dla osób pełnosprawnych dla ludzi niepełnosprawnych, w tym również systemu poradnictwa zawodowego.
4. Zalecenia dotyczące przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych Podobnie sprawa przygotowania zawodowego została dość szeroko potraktowana w Zaleceniu nr 99 MOP dotyczącym rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 r. Zgodnie z tym zaleceniem osobom niepełnosprawnym należy zapewnić przygotowanie do pracy w takim samym zakresie i w takich samych warunkach, jak osobom pełnosprawnym. W ich kształceniu i szkoleniu zawodowym należy przestrzegać i stosować takie same zasady, środki i metody nauczania, jak wobec osób pełnosprawnych, jeśli warunki zdrowotne i edukacyjne na to pozwalają. Kształcenie i szkolenie zawodowe powinno umożliwić im zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych, które pozwolą im wykonywać pracę zarobkową. Aby osiągnąć ten cel, kształcenie i szkolenie zawodowe powinno:
1. Uwzględniać możliwości zawodowe osoby niepełnosprawnej, określone w dokonanej kompleksowej ocenie zdolności do pracy.
2. W stosunku do osób pracujących, które stały się osobami niepełnosprawnymi w trakcie zatrudnienia, uwzględniać dotychczasowe doświadczenie zawodowe i dotychczas wykonywany zawód (wykorzystanie nabytych już umiejętności zawodowych).
3. Trwać tak długo, aż osoba niepełnosprawna osiągnie odpowiedni poziom umiejętności zawodowych. Specjalne formy szkolenia powinny być zastosowane do tych osób niepełnosprawnych, które ze względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności nie mogą się przygotowywać do pracy w formach przewidzianych dla osób pełnosprawnych. Są to takie formy, jak:
1. Specjalne szkoły zawodowe i ośrodki szkolenia (rehabilitacji) zawodowej.
2. Krótko- lub długoterminowe specjalne kursy zawodowe.
3. Kursy podnoszące kwalifikacje zawodowe osoby niepełnosprawnej. zalecenie poświęca jeden z rozdziałów rehabilitacji zawodowej młodzieży niepełnosprawnej. Mówi się w nim o tym, że:
1. Usługi z zakresu rehabilitacji zawodowej dla młodzieży niepełnosprawnej powinny być organizowane i rozwijane w ścisłej współpracy z władzami odpowiedzialnymi za edukację i władzami odpowiedzialnymi za rehabilitację zawodową.
2. W programach edukacyjnych, zapewniających wykształcenie i przygotowanie do pracy, powinny być uwzględniane specjalne problemy i potrzeby młodzieży niepełnosprawnej. Programy te powinny być także dostosowane do wieku, zdolności i zainteresowań. Jeśli chodzi o dostępność do takich programów, to młodzież niepełnosprawna powinna mieć takie same możliwości, jakie ma młodzież pełnosprawna.
3. Podstawowymi celami usług rehabilitacyjnych dla młodzieży niepełnosprawnej powinno być:
1 ) maksymalne zmniejszenie ograniczeń zawodowych wynikających z niepełnosprawności;
2) zaproponowanie jej możliwości przygotowania do pracy i podjęcia odpowiedniego zatrudnienia w formie dostosowanej do potrzeb.
4. Poradnictwo zawodowe, szkolenie i kształcenie zawodowe dla młodzieży niepełnosprawnej, a później zapewnienie odpowiedniego zatrudnienia, powinno odbywać się w ogólnych ramach usług dla młodzieży pełnosprawnej i być prowadzone z zapewnieniem takich samych warunków, jeśli to możliwe. W przeciwnym wypadku należy organizować specjalne programy przygotowania do pracy, prowadzone przez specjalistyczny personel i stosujących specjalne metody
5. Młodzież niepełnosprawna powinna:
1) mieć zapewnione stosowne usługi medyczne, celem maksymalnego zredukowania stopnia niepełnosprawności i ograniczenia niezdolności do pracy;
2) być zachęcana do uczęszczania do szkoły, mieć możliwość korzystania z porady dla wyboru odpowiedniego dla siebie zawodu, zgodnie ze swoimi zdolnościami i zainteresowaniami oraz mieć zapewnione szkolenie w tym zawodzie;
3) mieć możliwość korzystania, w miarę potrzeby, z pomocy finansowej w okresie leczenia, edukacji i szkolenia zawodowego. Jeśli chodzi o Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osobom Niepełnosprawnym, przyjętych przez ONZ w 1993 r., to mówią one ogólnie o rehabilitacji (zasada nr 3) i edukacji (zasada nr 6). Ogólnie zasada o edukacji mówi o stwarzaniu szans dla osób niepełnosprawnym w systemie integracyjnym i to na wszystkich poziomach: podstawowym, średnim i wyższym. Zasada integracyjnego kształcenia osób niepełnosprawnych powinna być integralną częścią ogólnokrajowych planów oświatowych i powinna być uwzględniana przy oprracowywaniu prrogramów szkolnych i zasad organizacji szkół. Szkoły ogólnodostępne powinny zapewnić uczniom niepełnosprawnym dostępność do programu nauczania i warunki dostosowane do potrzeb uczniów z różnymi niepełnosprawnościami. Dopiero, gdy w ramach ogólnego systemu edukacyjnego nie można zapewnić uczniom niepełnosprawnym odpowiedniej edukacji, można rozważyć możliwość wprowadzenia specjalnych form nauczania. Powinno ono jednak zapewnić poziom edukacji ucznia niepełnosprawnego porównywalny z tym, jaki mają uczniowie pełnosprawni. Ze względu na specjalne potrzeby w zakresie porozumiewania się osób głuchych i głuchoniewidomych, ich nauczanie powinno być raczej w systemie specjalnym, w specjalnych szkołach lub specjalnych klasach w ramach szkół ogólnodostępnych. Ogólne zalecenia dotyczące przygotowania do pracy osób niepełnosprawnych preferują więc system integracyjny, lecz dopuszczają także możliwość szkolenia zawodowego w specjalnych formach.
5. Zalecenia dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych Zalecenie nr 99 dotyczącce rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 r. zaleca swym członkom w zakresie zatrudnienia:
1. Wydawanie odpowiednich przepisów prawnych, umożliwiających znalezienie osobom niepełnosprawnym odpowiedniego zatrudnienia.
2. Rozszerzenie możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy w zwykłych zakładach, poprzez współpracę organizacji pracodawców i pracowników (związków zawodowych) . Podkreślić trzeba, że był to okres, kiedy główną formą zatrudnienia osób niepełnospraw nych były zakłady pracy chronionej.
3. Zagwarantowanie odpowiedniego zatrudnienia młodzieży niepełnosprawnej. Zalecenie podkreślało, że jedną z dróg prowadzących do uzyskania odpowiedniej pracy jest dobre przygotowanie zawodowe.
4. Podejmowanie wysiłków w kierunku tworzenia zakładów pracy chronionej dla tych osób niepełnosprawnych, które ze względu na stopień naruszenia sprawności organizmu oraz miejsce zamieszkania, nie mają możliwości uzyskania pracy w zwykłych zakładach pracy. Zalecenie nr 168 w sprawie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia z 193 r. zaleca natomiast:
1. Stwarzanie szerszych możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, m.in. poprzez stwarzanie zachęt materialnych dla pracodawców; zwraca także uwagę na możliwość szerokiego stosowania adaptacji stanowisk i miejsca pracy dla pracowników niepełnosprawnych, aby umożliwić im wykonywanie zadań zawodowych.
2. Udzielanie pomocy przez administrację państwową w tworzeniu różnych rodzajów zatrudnienia chronionego dla tych osób niepełnosprawnych, które nie mają dostępu do pracy na otwartym rynku.
3. Współpracę pomiędzy zwykłymi zakładami pracy i zakładami pracy chronionej w kierunku przygotawywania zatrudnionych w nich pracowników niepełnosprawnych do przejścia na otwarty rynek pracy.
4. Udzielanie pomocy administracji państwowej w tworzeniu i rozwoju małych zakładów produkcyjnych, spółdzielni i innego typu warsztatów, prowadzonych przez osoby niepełnosprawne lub organizowanych dla zatrudniania osób niepełnosprawnych.
5. Udział społeczeństwa w rozwiązywaniu problemów zatrudnienia osób niepełnosprawnych w oparciu o społeczności lokalne. Było to związane z rozwijaną od 1976 r. tzw. rehabilitacją w społeczności ( środowisku) lokalnej ( community-based rehabilitation), a zainicjowaną przez Światową Organizację Zdrowia.
6. Udział organizacji ...
rutkowska-j