Dąbrowski Komparatystyka dla humanistów wstep.pdf

Wstęp

Komparatystyka dla humanistów. Podręcznik akademicki jest wspól-

nym dziełem kilkorga autorów z różnych ośrodków akademickich. Powstał

z żywo odczuwanej potrzeby dydaktycznej: w ostatnich latach w rozma-

itych programach studiów humanistycznych komparatystyka pojawiła się

jako osobny przedmiot nauczania, zaś na polskim rynku brakuje kompen-

dium systematyzującego wiedzę na ten temat. Wolno przypuszczać, że nowa

ustawa o szkolnictwie wyższym, która wchodzi w życie 1 października 2011

roku, a zapowiada samodzielne kształtowanie programów dydaktycznych

przez poszczególne ośrodki akademickie, wzmocni dotychczasową rolę,

rangę i miejsce komparatystyki w systemie nauczania. Z kilku powodów:

Po pierwsze: Komparatystyka odpowiada swoją filozofią na postępują-

cą globalizację świata . Nie tylko w tym sensie, że dotyka kwestii, które są

obecnie fundamentem myślenia i działania – różnicy, wielości, wymiesza-

nia, wielojęzyczności, wspólnego rynku towarów i usług, wspólnych war-

tości obywatelskich itp. – ale i w tym, że wchodzi z niektórymi aspektami

tych tendencji w wyraźny spór, wskazując na aporie (wielu badaczy zauwa-

ża na przykład odżywanie praktyk neokolonialnych, które są wynikiem –

paradoksalnie – likwidowania pozostałości systemów kolonialnych), dbając

o zachowanie pewnych standardów etycznych w tych procesach, wytwa-

rzając nową jakość z połączenia partykularza z planetarnością w postaci

glokalności. Polska od dwudziestu lat stara się kroczyć tą drogą, a od 2004

roku, gdy stała się członkiem Unii Europejskiej, jest formalnie zobligo-

wana do zachowywania standardów państwa prawa, państwa liberalnego

w zakresie systemu ekonomicznego i do przestrzegania praw człowieka.

Po drugie: Komparatystyka wyczula na różnicę kulturową , wskazu-

je miejsca i zjawiska, które w innych, obcych nam kulturach wyglądają

odmiennie, wyrażają się w językach i rytuałach, których często nie rozu-

miemy, ale które trzeba poznać i uszanować, aby bez skrępowania i ze zna-

jomością rzeczy, lecz zarazem bez arogancji w nich się poruszać. Ozna-

cza to także wpływanie w tym duchu na lokalne obyczaje i normy poprzez

Komparatystyka dla humanistów

uwrażliwianie na tę sferę zachowań; w Polsce wciąż jeszcze w dyskursie

publicznym (vide: rozmaite fora internetowe) można obserwować zachowa-

nia dość niepolityczne, używa się inwektyw zamiast argumentów rzeczo-

wych, obraża innych uczestników dyskursu. W krajach o wyższej kulturze

publicznej rozmowy z większą ostrożnością używa się ciężkich i nazna-

czonych negatywnie słów, gdyż działa tu „poprawność polityczna”, która

z formalnego wymogu przekształca się stopniowo w wartość społeczną.

Poprawność polityczna ma wprawdzie swoją drugą stronę, knebluje mia-

nowicie pewne rodzaje ekspresji, wyklucza ze społecznego dyskursu za-

chowania uznawane za „niepolityczne” (ale to nie znaczy, że znikają one ze

świadomości społecznej; coraz częściej zwraca się i na to uwagę), trzeba

więc wnikliwie analizować rachunek zysków i strat.

Po trzecie: Komparatystyka współczesna ma charakter kulturowy

i kontekstowy . Nawet gdy mówi o literaturze, towarzyszy jej świadomość,

że tekst literacki jest głosem w dyskursie powszechnym, że nie bierze się

on znikąd; jest wprawdzie skomplikowanym wytworem artystycznym, ale

przenosi doświadczenie osobiste lokalno/globalne na strukturę utworu (te

i podobne pytania dyskutują w swoich tekstach Marta Skwara i Edward Ka-

sperski). Poważnym dla niej zagadnieniem jest pole kultury, które w swo-

ich rozmaitych aspektach i przy zastosowaniu specjalistycznych narzędzi

i metodologii stanowi materiał analityczny w węższym sensie studiów kul-

turowych, w szerszym zaś – komparatystyki kulturowej. Między studiami

kulturowymi ( cultural studies ) a komparatystyką pojawiają się od czasu do

czasu dość ostro wyrażane kontrowersje, ale wydaje się, że w istocie róż-

nica w podejściu jest mniej więcej taka jak pomiędzy badaniem literatury

narodowej a komparatystyką literacką, czyli jest to kwestia zakresu badań,

specyfiki pola badawczego, związanych z tym narzędzi i języków interpre-

tacyjnych, a przede wszystkim filozofii pracy.

Po czwarte: Mając na względzie ten właśnie aspekt, komparatystyka

rozwinęła w ostatnich dekadach teorie i praktyki kulturowe , które podej-

mują problemy dla naszej współczesności fundamentalne , by wymienić

tylko kwestie kolonializmu i jego konsekwencji (krytyka postkolonialna

i etniczna), kwestie płci i seksualności (krytyka genderowa), kwestie roz-

maicie definiowanych mniejszości (krytyka mniejszości), różne aspekty

bycia kobietą (krytyka feministyczna), problemy tzw. piątego świata (kry-

tyka e/migracyjna), aporie towarzyszące transferowi wartości i obrazów

między różnymi kulturami (krytyka przekładoznawstwa) itp. Są to olbrzy-

mie tereny do rozpoznania, zmieniające się w swej istocie, dynamiczne,

niektóre (jak feminizm) mające już dość długą historię, inne (jak postko-

lonializm czy krytyka genderowa) stosunkowo młode, niedawno nazwane

i wstępnie zdefiniowane, co oznacza, że definicje trzeba modyfikować, roz-

Wstęp

poznania pogłębiać, szukając w tym celu nowych języków opisu i interpre-

tacji (zob. tekst Mieczysława Dąbrowskiego).

Po piąte: komparatystyka pozwala lepiej rozpoznać literatury i kul-

tury narodowe . To wyglądające na paradoks stwierdzenie znajduje pełne

ugruntowanie w praktykach badawczych, okazuje się bowiem, że dopiero

konfrontacja rodzimej literatury/kultury z inną, obcą, daje możność wy-

tworzenia ramy poznawczej, swoistego lustra, w którym jakości lokalne

pozwalają się zobaczyć z różnych stron, dokładniej i głębiej. Umożliwia to

właściwe rozumienie dokonań literatury narodowej i – szerzej – ekspresji

artystycznej, koryguje zarówno in plus , jak i in minus tradycyjne o nich

mniemania i wyobrażenia. Poznanie kontekstowe, które wychodzi poza do-

mowe progi, jest zawsze bardzo owocne, choć niekiedy bolesne, ponieważ

zmusza do rewizji wygodnych wmówień i mitów, domaga się krytycznego

spojrzenia. Ale wynagradza niekiedy dojściem do takich efektów poznaw-

czych, które radośnie zaskakują, pokazując coś, czego się nie spodziewa-

liśmy lub dotąd nie zauważyliśmy. Tak rozumiana komparatystyka jest

ciągłą rewizją stanu rzeczy, wprowadza ruch myśli do zastanych i skost-

niałych często opinii. Jeżeli literatura narodowa ma być zespołem treści

i obrazów żywych, oddziałujących na wyobraźnię współczesnego odbiorcy,

to musi być konfrontowana w układzie synchronicznym – z podobnymi zja-

wiskami danej epoki i środowiska (np. średniowiecznej czy renesansowej

Europy), ale także w układzie diachronicznym – ze współczesnymi sposo-

bami odbioru tekstu, rozumienia zjawisk i systemów kultury, z dzisiejszą

wrażliwością, a te kształtują się nie tylko na narodowym podwórku, lecz

„w świecie”, mają charakter zjawisk powszechnych.

Po szóste: komparatystyka pozwala wprowadzać rodzime dzieła lite-

ratury i sztuki w obieg międzynarodowy poprzez ukazanie ich związków,

korespondencji i współbieżności z dziełami światowymi, ujawniając pew-

ne podskórne niejako intencje i prądy, które stoją u źródła poszczególnych

wytworów/kreacji. Bez takiego efektu konfrontacji lokalna świadomość

byłaby o wiele uboższa. Powszechne dziś przekonanie, ugruntowane przez

dekonstrukcjonizm i inne orientacje poststrukturalistyczne, że nigdy nie

pisze się dzieła „oryginalnego”, gdyż zanurzone jest ono mniej czy bardziej

świadomie w długiej tradycji piśmienniczej i kulturalnej, z czego wynika

teza o bezsprzecznej intertekstualności i palimpsestowości tekstów kultury

(jakichkolwiek), jest dla działań komparatystycznych znakomitym punk-

tem wyjścia, głęboko filozoficznym i pouczającym. Przekonanie to otwiera

drzwi do wszelkich poszukiwań, raz mniej, kiedy indziej bardziej rygory-

stycznie zaznaczanych, które świadczą z jednej strony o wielkiej dynamice

rozwojowej dyscypliny, chęci podejmowania przez nią coraz to nowych za-

dań i wątków, z drugiej zaś ukazują wewnętrzne dyskusje komparatystów,

dotyczące zarówno tego, „co”, jak i tego, „jak” uprawiać komparatystykę;

Komparatystyka dla humanistów

wyjątkowy rozdział profesor Haliny Janaszek-Ivaničkovej referujący dzie-

je międzynarodowych kongresów komparatystycznych unaocznia te drogi

i ścieżki.

Po siódme: Współczesna komparatystyka wysoko wyniosła badania in-

terdyscyplinarne , tzw. dawniej korespondencję sztuk. Od zawsze niemal

wiadomo (vide: Horacy i jego wielokrotnie przywoływana formuła Ut pic-

tura poesis ), że między słowem a np. obrazem czy muzyką zachodzą i za-

chodzić mogą pewne związki i w każdej z tych dziedzin można znaleźć wie-

le znakomitych przykładów takiej korespondencji. Najbardziej oczywistym

i popularnym był wspólny motyw (np. Ikara, Syzyfa, syna marnotrawnego

itp.), wokół niego powstały wielkie niekiedy kompendia wiedzy, stale uzu-

pełniane (zob. Elisabeth Frenzel, Motive der Weltliteratur ) 1 . Współcześnie

taka konstatacja nie wystarcza, badacze próbują odpowiedzieć sobie na py-

tania dalej idące, w tym na podstawowe: co i jak można i da się z sensem

porównywać w dziełach, które należą do odmiennych kodów estetycznych

i semiotycznych. Właśnie owa różnica znakowa, która daje się opisać po-

przez zastosowanie określonych metodologii, jest najważniejszym proble-

mem badawczym (pisze o tym Andrzej Hejmej).

Po ósme: Komparatystyka jest dyscypliną badawczą, która pilnie śledzi

efekty współrozwoju świata ludzi i świata rzeczy i stara się ze swoimi roz-

poznaniami za nimi nadążyć. Jako jednostki istniejemy bowiem w pewnym

środowisku zarówno mentalnym (vide: komparatystyka dyskursów), jak

i socjalnym (komparatystyka kulturowa, por. tekst Mieczysława Dąbrow-

skiego), lecz także funkcjonujemy w świecie rzeczy, użytecznych przed-

miotów. Ich zastosowaniami, funkcjami, specyficznymi językami, które

wytwarzają (technicznymi – jak digitalizacja, cyfryzacja oraz estetyczny-

mi – jak mieszanie kodów itp.) zajmuje się najmłodsza gałąź tej dyscypliny,

mianowicie komparatystyka mediów (zob. teksty Ewy Szczęsnej i Andrzeja

Hejmeja). Badacze konfrontują je z tradycyjnymi mediami przekazu, ja-

kimi są słowo, muzyka, obraz czy rzeźba To stosunkowo młoda dziedzina

komparatystyki, rozwija się jednak niezwykle szybko i obrasta literaturą

naukową, chcąc nadążyć za rozwojem nowoczesnych technik przekazu me-

dialnego, ująć to, co incydentalne, w pewne procedury i rygory. Przykład

ten pokazuje, że komparatystyka jest dyscypliną niezwykle żywą, dyna-

miczną, że reaguje na wyzwania praktyki życiowej. Warto przypomnieć,

że zarówno studia kulturowe, jak i komparatystyka kulturowa jako taka

czy studia genderowe (zwłaszcza dotyczące problematyki queer) to sprawa

ostatnich kilku dekad. Nie jest więc wykluczone, że za jakiś czas pojawi się

nowa subdyscyplina, którą powoła do istnienia życie.

1 Elisabeth Frenzel, Motive der Weltliteratur . Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher

Längsschnitte , Alfred Kröner Verlag, Stuttgart 1976 (sześć wydań).

Wstęp

Po dziewiąte: Uwaga powyższa sygnalizuje problem wewnątrzkompa-

ratystyczny, a mianowicie problem autorefleksji . Mówi się niekiedy, że

komparatystyka ma słabo zaznaczone kontury jako dyscyplina teoretyczna

(problem ten dyskutują Edward Kasperski i Andrzej Hejmej), wobec czego

słychać od czasu do czasu głosy likwidatorskie. Ale rzecz należy chyba

opisywać inaczej: komparatystyka jest dyscypliną w ruchu, dyscypliną,

która stale przekracza i dekonstruuje samą siebie. Między jej początkami

u progu XIX wieku a obecnym stanem i wyglądem leży przepaść! Kom-

paratystyka ma wszelkie cechy dyscypliny młodej, pozostającej w fazie

wzrostu i rozwoju, co jest jej najbardziej fascynującą cechą. Aby taką po-

zostać, musi nieustannie podejmować dyskusje wewnętrzne, ustalać, czym

ma prawo i obowiązek się zajmować, jakimi językami się posługiwać, co

winna w swoich praktykach badawczych przezwyciężyć, a co inicjować

i umacniać, co zmienić. Nic dziwnego, że w jej rozwoju znaczenie mają

zarówno głosy „nihilistyczne” i likwidatorskie, głoszące jej zmierzch i nie-

przydatność, jak i te, które otwierają przed nią nowe perspektywy, stawiają

nowe cele, wskazują nieobjęte dotąd jej uwagą horyzonty. Dzieje kolejnych

kongresów komparatystycznych, a także treści raportów komparatystów

amerykańskich (zwłaszcza dwóch ostatnich) dobitnie wskazują, że ta dys-

cyplina nie tylko poszukuje kolejnych pól badawczych, ale i zajmuje się

sobą, swoim stanem, słabymi punktami, systemami naprawczymi i melio-

racyjnymi, dostosowaniem języków do wymagań współczesnej humanisty-

ki. Jest dyscypliną żywo reagującą na wyzwania nowoczesnego świata.

To wyliczenie można by kontynuować.

Jako zespół autorski podjęliśmy zadanie opisania tych kwestii, mając

świadomość, że należy dać studentom kompendium podstawowej wiedzy

o tym, czym jest współczesna komparatystyka. Mimo że Uniwersytet War-

szawski należy do pierwszych, które ustanowiły u siebie katedrę kompa-

ratystyki, bowiem Ludwik Osiński już od 1818 roku wykładał tu literaturę

powszechną, nie mamy – jak dotąd – żadnego podręcznika do nauczania

komparatystyki 2 . Jest to poważne zaniedbanie i zapóźnienie wobec wielu

krajów, także ościennych, gdzie istnieje po kilka takich opracowań. Ozna-

cza to, niestety, słabość polskiej myśli komparatystycznej, brak refleksji

teoretycznej rozwijanej świadomie, a nie przygodnie i na marginesie in-

nych zadań, oznacza także brak zainteresowania gremiów zarządzających

nauką i uczelniami w Polsce dla tej dyscypliny, która w krajach Zachodu,

a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych zyskała w ostatnich dekadach miano

królowej nauk humanistycznych. U nas wciąż rozpatruje się literaturę pol-

2 Systematyczny, podręcznikowy charakter ma pierwsza część książki Olgi Płasz-

czewskiej, Przestrzenie komparatystyki – italianizm , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-

lońskiego, Kraków 2010.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: