CAŁOŚĆ MGR.docx

Rozdział I

Wprowadzenie do problematyki pracy

1.     Fantasy jako gatunek literacki

Wiek dwudziesty uznawany jest za wiek rozwoju wielu gatunków literackich. Pojawiły się w tym czasie nowe kierunki, w obrębie których największą popularnością cieszyły się odmiany prozy potocznie zwane science fiction (fantastyka naukowa) i fantasy.

Literaturę fantasy uznano za jedno z najciekawszych zjawisk literackich XX wieku  oraz zjawisko trudne do opisania i zdefiniowania. W dużej mierze zostało ono opisane wyrywkowo, mimo iż od około 60. lat pojawiała się wśród pisarzy, krytyków i czytelników świadomość zaistnienia nowego gatunku[1]. Kłopoty z definiowaniem i określeniem przedmiotu tej literatury spowodowane są podzielonymi zdaniami autorów, co do źródeł tego typu prozy oraz tym, iż krytycy często określają ten typ literatury jako coś gorszego pod względem estetycznym i poznawczym[2]. Usiłując wyjaśnić czym jest fantasy, badacze starali się określić zakres tekstów objętych tą nazwą. Wynikła jednak trudność, wywołana różnorodnością tekstów zaliczanej do tej grupy. Wiele opisywanych krain obejmowało światy przedstawione, w których fantastyczność stanowiła jeden drobny element, a inne stanowiły twory całkowicie fantastyczne. W definicjach czasem na plan pierwszy wysuwano obecność w świecie przedstawionym magii albo obecność zjawisk nadprzyrodzonych. W innych natomiast podkreślono łączenie ze sobą zdarzeń czy realnych z fantastycznymi[3]. Zdaniem Grzegorza Trębickiego, zestawienie różnych definicji wskazuje na pomieszanie pojęć. Uważa on, że niektóre propozycje zawierają błędy metodologiczne lub logiczne, a w innych widocznym celem jest dążenie do podziału lub oceny[4].

Sam termin fantasy wywodzi się z języka angielskiego, w języku polskim brakuje jego odpowiednika, choć czasami używa się określeń „nowoczesna fantastyka” lub „baśń wielowarstwowa”. W Słowniku literatury dziecięcej i młodzieżowej, pojęcie to zdefiniowano jako „gatunek literacki stanowiący unowocześnioną wersję powieści fantastycznej i baśni [..] fantasy określa taki typ utworu, które nawiązują do baśni, legend i podań, mitów, sag bohaterskich, średniowiecznych poematów rycerskich, przy czym, w odróżnieniu od powieści fantastycznonaukowej, rezygnują z wprowadzenia pierwiastków naukowych czy paranaukowych lub tłumaczenia zjawisk fantastycznych przewidywanym rozwojem cywilizacji”[5].Wskazuje to na fakt, iż jedynym rzeczywistym pomostem łączącym fantasy i powieść fantastycznonaukową są charakterystyczne rekwizyty jak np.: statki kosmiczne, zdolne rozwinąć prędkość przekraczając prędkość światła. W utworach fantasy na takich samych prawach występuje technika i magia, współistnieją wynalazki techniczne i czary, bohaterowie - wyposażeni w nadludzką siłę, niezwykłe zdolności lub umiejętności - toczą walkę ze smokami i czarnoksiężnikami, pokonują magię, korzystając z możliwości jakie daje nowoczesna technika[6].

Zdaniem Andrzeja Niewiadomskiego i Antoniego Smuszkiewicza fantasy jest odmianą fantastyki, „która w swym współczesnym kształcie wywodzi się po części z fantastyki naukowej”, jednak nawiązuje też do fantastyki baśniowej, baśni i czerpie motywy z mitologii, podań ludowych, legend, sag bohaterskich czy średniowiecznych poematów rycerskich. Dlatego w tej odmianie fantastyki zauważa się powrót do magii, będącej sposobem na wyjaśnienie świata, ale także „powrót do źródeł ładu moralnego i tęsknota do form wyrażających tryumf dobra nad złem”[7]. Fantasy nie jest wersją nowoczesnej baśni literackiej. Spośród cech wyróżniających ją od pozostałych odmian fantastyki wyróżnia się „brak jednolitego, konsekwentnie stosowanego w obrębie całego utworu porządku motywacyjnego”[8]. Sprawia to, że w świecie przedstawionym istnieją postacie, przedmioty i zjawiska, których pochodzenie jest całkowicie odmienne. Takie założenie powoduje, że w tej odmianie fantastyki wszystko jest możliwe i nie ma żadnych różnic między zjawiskami naturalnymi i wymyślonymi, które sąsiadują z sobą na jednej płaszczyźnie. Niezwykłe zjawiska tłumaczone są w sposób racjonalny (jak w fantastyce naukowej), irracjonalny (jak w fantastyce grozy), czy też w ogóle nie są wyjaśnione (jak w fantastyce baśniowej), czyli istnieją cudownie. Z tym, że ta cudowność może posiadać ograniczenia, których w baśni nie ma[9].

Inną cechą fantasy jest brak ścisłego determinizmu, charakterystycznego dla świata utworów baśniowych, w których przypadki losowe były niedopuszczalne. W baśniach istniała równowaga moralna, stabilny porządek, co powodowało, że czynniki zakłócające zawsze były likwidowane i pod koniec utworu świat powracał do pierwotnej równowagi. W fantasy natomiast zdarza się nieodwracalne naruszenie porządku, w wyniku czego dobro nie zawsze wygrywa ze złem. Pojawiają się siły, wobec których nawet czary stają się bezsilne i zawodzą cudowne środki, co nigdy nie zdarza się w baśni. Fantasy prezentuje grę wyobraźni, która nie ogranicza się do jednej konwencji, ale swobodnie miesza baśniową cudowność z przypadkowością codziennych sytuacji życiowych, co widoczne jest w konstrukcji świata przedstawionego[10].

Grzegorz Trębicki dokonując przeglądu różnych definicji, podsumowuje je następująco: „fantasy w swej dojrzałej formie jawi się jako siostrzany w stosunku do SF gatunek literatury egzomimetycznej, to znaczy takiej, która prezentuje odmienny model rzeczywistości […]. Fantasy stara się maksymalnie upowszednić i skonkretyzować prezentowany przez siebie model, dążąc do szczegółowego opisu jego parametrów czasowych i przestrzennych, porządku społecznego i ontologicznego, a także nadania mu swoistej, niezwykłej z punku widzenia rzeczywistości empirycznej, lecz logicznej i spójnej w obrębie świata przedstawionego przyczynowości”[11].

Fantasy stanowi zjawisko ciekawe i budzące burzliwe dyskusje. Ta atrakcyjność kryje się pod obietnicami głębszych przeżyć, które dotykają tęsknot czytelnika. Uważa się, że fantasy zaspokaja tkwiące w ludzkim sercu pragnienie lepszego świata. Daje szansę na przeżycie „lepszego” życia, intensywniejszego, z widocznym odróżnieniem dobra od zła. Życia będącego polem zmagań „lepszego ja”.

Dokładne wyjaśnienie pojęcia fantasy jest niezwykle trudne. Definicji bowiem jest wiele i wszystkie mają ze sobą coś wspólnego lub też jedna przeczy drugiej. Zdarza się też, że jedna zawiera te cechy gatunku, które następna wyklucza. Wobec trudności obrania jednej definicji, rozbito gatunek na wiele subhaseł, które pasowały w odniesieniu do poszczególnych dzieł, a wcześniej, choć uważane za fantasy, niewiele miały ze sobą wspólnego[12].

1.1.        Rozwój gatunku fantasy

Fantasy jest zjawiskiem wciąż się zmieniającym, wielokształtnym i pochodzi z różnych (często odległych od siebie) źródeł w tradycji literatury. Ewolucja tego gatunku poddawana była ciągłym zmianom; po okresie intensywnego rozwoju następował regres, często trwający kilka lat. Tak nie jednoliniowy rozwój, powoduje nakreślenie szerokich ram czasowych jego narodzin.

Wielu badaczy za założyciela gatunku uważa Williama Morrisa (1834-1896). Jego dzieło The Well At World’s End (1869) określane jest jako klasyczna i magiczna, rozgrywana w Nibylandii heroic fantasy. Lin Carter, uznał Morrisa za pierwszego pisarza, który wykorzystał możliwości płynące z opisu romantycznej historii stworzonej w oparciu o motyw quest (motyw misji, wędrówki, poszukiwań), której akcja toczy się w wymyślonych światach średniowiecznych i „położył fundamenty pod przyszły rozwój literatury fantasy” [13].

Zdaniem Trębickiego, Morris wprowadził do fantasy kilka elementów, które później charakteryzowały treść już wyraźnie ukształtowanego gatunku. Jego zasługą jest między innymi stworzenie nieprawdziwego społeczeństwa i świata, jako miejsca akcji dla powieści fantasy. Użyty przez niego motyw quest, poddany pewnym zmianom także stał się jednym z elementów współczesnego gatunku. Akcja tocząca się wokół tego wątku, motywuje strukturę kolejnej powieści i przekształca się w powieść wielotomową. Uznaje się więc, że Morris miał wpływ na kształtowanie się wielotomowej powieści fantasy, typowej dla późniejszej epickiej postaci gatunku. Naśladowali go później tacy autorzy jak: John Ronald Reuel Tolkien i Stephen Reeder Donaldson[14].

Znaczący postęp fantasy dokonuje się również dzięki twórczości Edwarda Johna Moretona Drax Plunketta, znanego jako Lorda  Dunsany’ego (1878-1958). Napisał on ponad sześćdziesiąt powieści, sztuk teatralnych i nowel, z których klasyką i kanonem fantasy jest The King of Elefand’s Daughter (1924). Powieść ta stała się podstawą całego nurtu „zamkniętych drzwi”, jednego z głównych subgatunków fantasy[15]. Sprague De Camp, mówi o Dunsany’eju, iż jest drugim po Morrisie pisarzem, który w pełni wykorzystał możliwości heroic fantasy – fantasy przygodowej z akcją toczącą się w nierzeczywistych krainach, z bogami, czarownicami, duchami i magią[16]. Lin Carter postawił stwierdzenie, iż fabuły i scenerie tworzone przez Dunsany’ego poszerzyły ramy gatunku. Opowiadania Lorda Dunsany’eja takie jak: The Gods of Pegana, Time and the Gods...