Justyna_Sprutta_Symbolika dłoni w ikonie.pdf

(911 KB) Pobierz
P O ZN A Ń SK IE STU D IA T EO LO G IC ZN E
U N IW E R S Y T E T IM . A D A M A M IC K IE W IC Z A • W Y D Z IA Ł T E O L O G IC Z N Y
T O M 17, 2 0 04
JUSTYNA SPRUTTA
Uniwersytet im. Adama M ickiewicza
Wydział Teologiczny
Zakład Teologii Dogmatycznej
Symbolika dłoni w ikonie
Studium teologiczno-ikonograficzne
'¡lie Symbolism o f Hands in (lie icon. A Theological and Icoiiographic Study
Jak dotąd nie pojawiło się w literaturze zajmującej się problematyką ikony
oddzielne opracowanie, które objęłoby samą symbolikę gestu ręki w ikonie. N i­
niejsza refleksja stanowi studium teologii tego gestu w oparciu o ikonografię,
wskazując na rękę jako przede wszystkim na znak „budujący” wraz z innymi sym­
bolami komunikat zbawienia w ikonie.
Ręka w ikonach nie tylko komunikuje, ale jest także niejako „podstawą” dla
konkretnego atrybutu. Ikona ukazuje rękę o cielesnej i zarazem zdematerializo­
wanej karnacji, posiadającą kolor naturalny, ale nieirracjonalny. Tak rozumiana,
ręka ukierunkowuje ku
Sacrum,
ale też ku wymagającej nieustannej teotyzacji
sferze
profanum,
wskazując zarazem na
dematerializację i strumień intensyw­
nej duchowości, tryskający z całego bytu'.
I. R Ę K A JA K O U O B E C N IE N IE O JC A
Oparta na kanonie ikona nie ukazuje postaci Boga Ojca, gdyż Jego hipostaza
nie wiąże się z faktem Wcielenia2. Jednakże nie można mówić, że ikona nie wska­
zuje językiem symboli na obecność tej właśnie Osoby Boskiej w swej przestrzeni.
1 M. Q u e n o t ,
Ikona. Okno ku wieczności,
tłum. H. Paprocki, Białystok 1998, s. 85.
2 W epoce okcydentalizacji ikon pojawiają sią wizerunki ukazujące Boga Ojca np. jako Starca.
Ma to miejsce np. w ukraińskiej ikonie „Koronacja Matki Bożej” z XVIII w. (ilustracja nr 279),
Muzeum Narodowe w Krakowie, czy np. w ikonie „Chrzest Jezusa Chrystusa” z poł. X VI w.,
Muzeum Narodowe w Lwowie, Ukraina (ilustracja nr 116). Obie ilustracje w: M. Janocha,
Ukra­
ińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej. [Problem kanonu],
Warszawa 2001.
182
JU ST Y N A
SPRUTTA
W ikonach Bóg Ojciec uobecnia się m.in. w symbolu ręki3, tzn. w tak zwanej
manus Dei (dextera Dei),
jak ma to miejsce np. w ikonach „Chrzest Jezusa Chry­
stusa”4 czy w ikonach „Św. Jerzy Zwycięzca”5. Wyłaniająca się z nieba, błogosła­
wiąca ręka6 stanowi zresztą najstarszy symbol Boga Ojca w całej w ogóle chrze­
ścijańskiej sztuce religijnej7. Ta błogosławiąca
manus Dei
jest prawą ręką Ojca, ale
np. w ikonie „Św. Jerzy Zwycięzca” może to być także ręka Syna. Ponadto w iko­
nografii chrześcijańskiej prawa ręka symbolizuje chwałę życia wiecznego oraz ży­
cie kontemplacyjne, ale - ukazana jako wyłaniająca się z obłoku - przyjęła się
w chrześcijańskiej sztuce religijnej jako symbol samego Boga Ojca8.
Wizja pierwszej Osoby Boskiej nie kończy się na symbolu, jakim jest wyłaniają­
ca się z obłoków prawa ręka. Symbolem Boga Ojca w ikonach jest również jeden
z trzech palców błogosławiącej prawej ręki, wskazujących swoim układem m.in. na
dogmat o Trójcy Świętej. Z tychże trzech palców jeden wskazuje na Boga Ojca,
natomiast pozostałe na Syna i Ducha Świętego. Tym samym zostaje tutaj zaakcen­
towana nie tylko jedność Trójcy Świętej, ale także odrębność Osób Boskich.
Mówiąc o symbolach Boga Ojca w ikonach nie można pominąć ikon napisanych
w epoce nowożytnej, a konkretnie wizerunków uległych destrukcyjnej dla ich kanonu
okcydentalizacji. W ikonach tego okresu pojawia się m.in. zamiast kanonicznych sym­
boli wskazujących na pierwszą Osobę Boską wizerunek Boga Ojca jako Starca, uka­
zanego z rozłożonymi rękoma w momencie posyłania Ducha Świętego symbolizowa­
nego przez gołębicę9. Taka wizja Boga Ojca w ikonach pozostawała w sprzeczności
z realizowanym na przestrzeniu stuleci w malarstwie ikonowym kanonem, stąd zrozu­
miałe były głosy oburzenia ze strony Kościoła prawosławnego, obradującego w 1551
r. na zwołanym w Moskwie Soborze Stu Rozdziałów, tzw. Stogławie1 .
0
1
Ręce Boga są antropomorfizmem. Szerzej o symbolice ręki, np. M. L u r k e r,
Słownik ob­
razów i sym boli biblijnych,
tłum. K. Romaniuk, Poznań 1989, s. 198. Także: D. F o r s t n e r,
Świat
sym boliki chrześcijańskiej,
tłum. i oprać. W. Zakrzewska, R Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa
1990, s. 351-355.
4 Por. ikona „Chrzest Jezusa Chrystusa” z XV w. z kaplicy pw. Św. Tekli, Patriarchat Grecki
w Jerozolim ie. M. Q u e n o t ,
Zmartwychwstanie i ikona,
tłum H. Paprocki, Białystok 2001,
s. 143 (ilustracja).
5 Por. ikona „Św. Jerzy Zwycięzca” z XV w., ze szkoły nowogrodzkiej, Muzeum Rosyjskie
w Petersburgu, Rosja, w: O. P o p o v a , E. S m i r n o v a , P. C o r t e s i ,
Ikony,
tłum. T. Łozińska,
W arszawa 2000, s. 149 (ilustracja).
6 Błogosławieństwo to jest duchowym błogosławieństwem Ojca posyłającego Ducha, który
to Duch będzie przypom inał o pokonaniu zła przez Syna. T. Ś p i d 1 i k, M. I. R u p n i k ,
Mowa
obrazów,
tłum. J. Dembska, Warszawa 2001, s. 64.
7 Pojaw ia się np. ju ż na starochrześcijańskich sarkofagach. Por. M. L u r k e r,
Słownik obra­
zów i sym boli biblijnych,
s. 198.
8 U. J a n i c k a - K r z y w d a ,
Patron-atrybut-symbol,
Poznań 1993, s. 183.
9 Por. ikona „Chrzest Jezusa Chrystusa” z XVIII w., z „warsztatu rybotyckiego”, Łemkowsz-
czyzna. M. J a n o c h a ,
Chrzest w Jordanie,
w:
Ikony 2004
(kalendarz).
1 Szerzej: por. I. J a z y k o w a ,
Świat ikony,
tłum. H. Paprocki, Warszawa 2003, s. 153-154.
0
SYM BOLIKA DŁONI W IKONIE
183
II. R Ę K A JA K O
IN S T R U M E N T U M G R A T IA E
Gest ręki może także wskazywać w ikonach na kierunek zstępowania Bo­
żych energii, stąd ręka pełni również rolę
instrumentum gratiae.
Symbolizuje ona
nie tylko Boga Ojca, ale jest także symbolem mocy, działania, potęgi, tudzież na­
rzędzia sprawiedliwości". Uwzględniając tę symbolikę ręki należy podkreślić, że
w ikonach ruch wykonany np. przez błogosławiącą, prawą rękę wiąże się ściśle
z momentem i nierzadko także z kierunkiem zstępowania łaski Bożej. Moment ten
jest zarazem momentem obdarzenia mocą Bożą. Tak rozumiana, ręka symbolizuje
również pełne hojności dawanie (por. Ps 104, 28)12, wskazując nie tylko na Teo-
fanię (por. Ez 1,3; 8, 1), ale także na miłość Boga (Pnp 2, 6) stanowiącą funda­
ment Jego hojności (Ps 145, 16)13.
Na to obdarzanie łaską Bożą wskazuje w ikonach chociażby gest błogosła­
wieństwa wykonywanego prawą ręką lub oburącz (tzw. archijerejskie, tzn. bisku­
pie). Gest błogosławieństwa prawą ręką wykonuje Jezus Chrystus np. w ikonach
maryjnych typu Hodegetria1 , w lewej ręce trzymając zwój lub księgę Ewangelii,
4
berło albo jabłko królewskie. Udzielanym przez Siebie błogosławieństwem Zbawi­
ciel obejmuje w tychże ikonach swoją Matkę, ogarniając w Niej tym gestem ob­
darzenia łaską także całe stworzenie.
Bóg może obdarzać błogosławieństwem, posługując się np. uobecnionym
w ikonach aniołem lub świętym biskupem, np. w ikonie „Narodzenie Marii” 1 uka­
5
zany nad łożem św. Anny anioł kieruje lewą rękę ku górze, błogosławiąc w tym
samym czasie prawą ręką położnicę. Obecność anioła w tym wizerunku nawią­
zuje również do mającego nastąpić zwiastowania Marii, natomiast sam gest jego
rąk wskazuje na spłynięcie łaski Bożej z jej odwiecznego Źródła ku stworzeniu.
Błogosławieństwo ukazane w ikonach wiąże się także z egzorcyzmem. Z ta­
kim błogosławieństwem można zetknąć się np. w ikonie „Chrzest Jezusa Chry­
stusa” 16. Ikona ta ukazuje Mesjasza, który, błogosławiąc wodę Jordanu, uświęca
ją przez swe zanurzenie. Tym samym Zbawiciel sposobi wodę rzeki do stania się
1 Por. M. L u r k e r ,
Słownik obrazów i symboli biblijnych,
s. 197. Por. także: D. Forstner,
1
Świat symboliki chrześcijańskiej,
s. 352. Por. też: U. J a n i c k a - K r z y w d a ,
Patron-aUybut-sym-
bol,
s. 183.
1 M. L u r k e r ,
Słownik obrazów i symboli biblijnych,
s. 197.
2
1 D. F o r s t n e r ,
Świat symboliki chrześcijańskiej,
s. 352.
3
1 Np. ikona maryjna Hodegetria z XV w., z cerkwi Matki Bożej Pokrow, Owczary, w:
Ikony,
4
red. J. Kułakowska, Olszanica 2001, s. 19 (ilustracja).
1 Np. ikona „Narodziny M arii” z poł. XVI w., z Terła, M uzeum Narodowe w Krakowie.
5
Podążająca na czele kobiet, interpretowana jako anioł niewiasta błogosławi św. Annę. Por. M. J a -
n o c h a ,
Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej. [Problem kanonu],
ilustracja nr 3.
1 Np. ikona „Chrzest Jezusa Chrystusa” z XVI w., z Kałusza, M uzeum Narodowe we Lwo­
6
wie, w: Por. tamże, ilustracja nr 115.
184
JU ST Y N A
SPRUTTA
wodą Chrztu świętego. Wskutek tego dokonanego przez Mesjasza uświęcenia
zmienia się sens wody, która z obrazu śmierci (Rdz 6, 11-7, 24) przeobraża się
w obraz ocalenia (Kol 2, 11-12; 1 P 3, 18-21). Ponadto od ok. X w. w ikonach
„Chrzest Jezusa Chrystusa” zgięta w łokciu, błogosławiąca prawa ręka Mesjasza
może unosić się lekko w górę; taki gest ręki wskazuje na egzorcyzm, wyrażając
trium f Zbawiciela nad szatanem utożsamianym tutaj z rzeką Jordan i z M orzem1 .
7
To realizowane przez Jezusa Chrystusa błogosławieństwo może zresztą odnosić
się także nie tylko do świadków chrztu Mesjasza w rzece Jordan, ale również do
wszystkich uczestników sakramentu Chrztu świętego w Kościele18 Należy w tym
.
miejscu podkreślić, że również ręka pozostaje w nieustannej łączności z celebra­
cją nie tylko zresztą tego sakramentu we wspólnocie eklezjalnej, np. udzielenie
Chrztu świętego zostaje poprzedzone wyciągnięciem ręki kapłana lub osoby
świeckiej19. Wynika stąd wniosek, że obecna w Kościele moc Jezusa Chrystusa
znajduje swój wyraz także w symbolu ręki oraz przez ten „symbol” udziela się,
np. realizowane w życiu Kościoła położenie lub wyciągnięcie rąk „skutkuje” sa­
kramentalnym udzieleniem Ducha Świętego20. W tym udzielaniu się Kościół po­
zostaje „przedłużeniem ręki” Zbawiciela.
Łaska Boża może także niejako kumulować się w ręce ukazanej w ikonie
świętej postaci. Ma to miejsce np. w opartej na przekazie apokryficznym ikonie
„Ofiarowanie M arii”21. W wizerunku tym Maria karmiona jest przez anioła Chle­
bem niebiańskim, tzn.
theoria,
czyli oglądaniem Boga w takiej mierze, w jakiej
jest ono osiągalne w życiu doczesnym. Oglądanie to stanowi łaskę Bożą, której
doznaje Maria będąca najdoskonalszym stworzeniem. Gdy chodzi natomiast o inną
ikonę o imieniu „Ostatnia Wieczerza”, w ikonie tej ukryte jest przekonanie o łasce
Bożej dotykającej także piekła. W wizerunku tym również wyciągnięta ku Zbawi­
cielowi dłoń Judasza nie pozostaje pustą, chociaż Jezus Chrystus doskonale wie,
że to właśnie Judasz zdradzi swego Mistrza. Podobnie jak w dłoniach pozostałych
apostołów, także w dłoni Judasza Jezus Chrystus umieszcza chleb eucharystycz-
1 Np. fresk „Chrzest Jezusa Chrystusa” z 1192 r., z cerkwi Panagia tu Araku, Lagudera,
7
Cypr, w: M. Q u e n o t ,
Zmartwychwstanie i ikona,
s. 141 (ilustracja). W skutek tego egzorcyzmu
woda zostaje pozbawiona związków z pogańskimi mitami i magią. Por. D. F o r s t n e r,
Świat sym ­
boliki chrześcijańskiej,
s. 354.
1 Na to ostatnie odniesienie wskazuje jeszcze wyżej uniesiona prawa ręka Mesjasza, ukaza­
8
na w geście błogosławienia nie tylko samej wody, ale także uczestników dokonującego się Miste­
rium.
1 W Piśmie Świętym Bóg nakazuje człowiekowi m.in. wyciągnąć rękę, aby mógł za jego
9
pośrednictwem dokonać cudów. Por. Wj 8-10 i 14, 16. 26. 27. Por. D. F o r s tn e r,
Świat symboliki
chrześcijańskiej,
s. 352. Ponadto należy tutaj dodać, że np. w udzielaniu sakramentu Chrztu świę­
tego gest św. Jana Chrzciciela z ikon „Chrzest Jezusa Chrystusa” staje się w Kościele gestem ręki
każdego, kto chrzci.
20 D. F o r s t n e r ,
Świat symboliki chrześcijańskiej,
s. 353.
2 Np. fresk „Ofiarowanie Marii” z 1192 r., z cerkwi Panagia tu Araku, Lagudera, Cypr, w:
1
M. Q u e n o t ,
Zmartwychwstanie i ikona,
s. 119 (ilustracja).
ZSTĄPIENIE DO OTCHŁANI
1963 R. IKONA NAMALOWANA PRZEZ ROSYJSKIEGO EMIGRANTA
(Michel Quenot, Ikona. Okno ku wieczności, przełożył ks. Henryk Paprocki, Orthdruk, Białystok 1997)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin