Absolutna amnezja Izabeli Filipiak jako powieść feministyczna
PYTANIA, ZAGADNIENIA, WYTYCZNE LEKTUROWE
[ANEKS DO ZAJĘĆ]
Wydana w 1995 roku powieść Izabeli Filipiak Absolutna amnezja uchodzi za modelowy przykład powieści feministycznej. Podstawy do takiej kwalifikacji dają:
1. deklaracje i postawa autorki, która w wywiadach i autokomentarzach podpisuje się pod takim kierunkiem odczytań, podkreślając, że napisała utwór będący wyrazem feministycznego światopoglądu i feministycznego „świataoglądu” (i nadal tworzy w tym duchu). Pisarka nie kryje swoich sympatii do feminizmu, uczestniczy też aktywnie w tym ruchu, sama czyta i bada literaturę z tej perspektywy, promuje twórczość kobiet-pisarek: niedocenianych, marginalizowanych, długo nierozumianych – szczególnie Marii Komornickiej. Poświęciła jej dramat Księga Em (2005) oraz doktorat pisany pod kierunkiem prof. Marii Janion (wydany w formie książkowej w 2007 roku: Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej). Już pierwsza książka Filipiak, czyli opublikowany w 1992 roku zbiór opowiadań Śmierć i spirala sygnowana była przez Bibliotekę Feministyczną (jako być może zapowiedź serii, ale pod tym szyldem ukazał się tylko ten jeden zbiór; pomysł, by opatrzyć ten tom takim hasłem na ostatniej stronie okładki autorka w pełni akceptowała). Ponadto w drugiej połowie lat 90. XX wieku Izabela Filipiak prowadziła zajęcia z twórczego pisania (creative writing dla kobiet i z perspektywy kobiecej) na pierwszych polskich Gender Studies (studia podyplomowe na Uniwersytecie Warszawskim), efekty tych zajęć zawiera książka Twórcze pisanie dla młodych panien (1999).
2. sposób sytuowania i odczytywania tej powieście w ujęciach krytyków i badaczy, którzy nie mają wątpliwości, że obcują z powieścią świadomie realizującą założenia feminizmu (szczegółowe omówienie recepcji książki przynosi praca: Katarzyna Majbroda, „Absolutna amnezja” – prototyp tzw. literatury kobiecej/feministycznej w komunikacji literackiej, [w:] Feministyczna krytyka literatury w Polsce po 1989 roku. Tekst, dyskurs, poznanie z odmiennej perspektywy, Universitas, Kraków 2012, s. 99–122)
3. komponenty samej książki (jej struktura, kompozycja, fabuła, konstrukcja postaci, język, wpisane w powieść pytania, założenia ideologiczne, konkretne rozwiązania...):
· Absolutna amnezja to powieść o dzieciństwie i dojrzewaniu, powieść inicjacyjna, istnieją podobieństwa między tą książką a np. Weiserem Dawidkiem Pawła Huelle (świat dziecka, dziecięce oswajanie świata, szkoła i jej rygor, PRL i jego realia, Trójmiasto, Turek jako Inny i poniekąd przewodnik duchowy, błądzenie po bunkrach...), ale zarazem ważne, że w książce bohaterką jest dziewczynka (płeć bohaterki funkcjonuje jako ważny element konstrukcji i przesłania utworu; ważne bowiem, że bohaterką jest dziewczynka, a nie dziecko – w ogóle); także inne wyznaczniki gatunkowe – obok powieści inicjacyjnej także baśń grozy;
· książka pokazuje, jak wychowuje się (i zarazem tresuje), wdraża, przysposabia do konkretnych ról małe dziewczynki, a później kobiety; ujawnia też, jaka jest pozycja kobiet w kulturze i w realiach rodzimych instytucji dyscyplinujących, takich jak szkoła, uniwersytet, szpital położniczy..., oraz w przestrzeni życia domowego;
· tematem książki jest KOBIECOŚĆ JAKO OPRESJA – tresowanie dziewczynek i formowanie z nich kobiet; jak się to odbywa – o tym jest ta książka; o przepisie na dziewczynkę, który sformułowała kultura. W książce ważną rolę spełnia genderowa wykładnia kobiecości. Izabelę Filipiak interesuje poszukiwanie wyznaczników i zasad funkcjonowania płci kulturowej. Można tu przywołać pokłosie hasła ze słynnej książki Simone de Beauvoir Druga płeć: „Nikt nie rodzi się kobietą”, dopiero w wyniku inicjacji, edukacji i napiętnowania kulturowego się nią staje: Marianna nie urodziła się kobietą, ale musi się nią stać; próby Ojca-Sekretarza zrobienia z niej chłopca (np. przez symboliczne obcięcie włosów) kończą się fiaskiem;
· seksualna i genderowa samoidentyfikacja bohaterki (kobiecość jako coś nieodwołalnego i coś, co ze wszystkich stron osacza Mariannę i inne bohaterki); istotna i zarazem bardzo opresyjna jest w tym ujęciu cielesność, biologia i fizjologia; górę bierze reguła podporządkowania; także reguła kontroli, inwigilacji, pozbawiania prawa do intymności (Policja Mentrualna);
Kobiety są pozbawiane elementarnych praw do samostanowienia o sobie, uwikłane w swoją cielesność, poddawaną społecznej kontroli, w ujęciu Filipiak kobiecość jawi się jako podmiotowość napiętnowana kulturowo; nawet intymność kobiety jest poddana urzędniczej kontroli (Policja Menstrualna), na każdym kroku dochodzi do odzierania kobiety z jej prywatności i cielesności, czynienia z tej cielesności sprawy publicznej (Policja Menstrualna, sala porodowa...)
· zainteresowanie społecznym statusem kobiety i kobiecości, a także krytyczny stosunek do zastanego status quo w tym aspekcie zostały celowo wpisane w tę książkę (w sposób narracji czy nawet bardziej w układ wydarzeń, w treść, także w „świadomość” tekstu); jak napisała Aneta Górnicka-Boratyńska, „Pisarstwo, zdaniem Filipiak, jest sprawą nie tyle techniki, ile świadomości”; FEMINIZM UJAWNIONY funkcjonuje jako światopoglądowa perspektywa kreacji świata przedstawionego w utworze, forma świadomości podmiotu w tekście – autora, narratora, bohatera...;
· OGRABIANIE KOBIET Z ICH TOŻSAMOŚCI – o tym traktuje scenariusz akademii napisany przez Lisiak z okazji Dnia Kobiet (deprecjonujące redukowanie kobiet do jednego z elementów anatomicznej budowy); ujawnienie takiej wizji dziejów, w której rację bytu zachowuje podział na ludzi i dupy (gdy poeta Gustaw Słowacki udaje się w podróż przedślubną, jego przyszła żona Dupa Małgorzata zostaje pod opieką Dupy matki Gustawa, którą ta ma pouczać o obowiązkach „dupy”);
· ważne jest dookreślanie się głównej bohaterki wobec innych postaci kobiecych oraz na ich tle (warto zwrócić uwagę nie tylko na to, jak jest ona portretowana, ale też na to, w interakcji do kogo i z kim, np. z matką, nauczycielką Lisiak, babcią Aldoną, swoją bratową...);
· w ujęciu Filipiak opresyjna jest względem kobiet kultura, ponadto kobiety są represjonowane i deprecjonowane nie tylko przez mężczyzn, ale także przez inne kobiety (stosunek grona pedagogicznego do nauczycielki Lisiak; ukazanie matki Marianny jako bojowniczki o sprawę ogólnoludzka, ale nie o sprawę kobiecą i sprawy kobiet; bagatelizujący stosunek Mistrzyni do rękopisów przyniesionych przez Prządkę...)
· symbolika imienia (Marianna);
· REWIZJA i REINTERPRETACJA kanonu (Treny i ich obrazoburcza interpretacja; mit o Ifigenii – odczytywany nie jako wyraz bezgranicznego poświęcenia się dla ojczyzny ze strony Ifigenii, ale jako jedna z pierwszych prób prania mózgu w kulturze, indoktrynacji i zmuszania kobiety do stania się niezawinioną i niezasłużoną, niezrozumiałą ofiarą), także dzieł współczesnych i znanych tekstów kultury (np. specyficzne odczytanie filmu Krzysztofa Kieślowskiego Podwójnego życia Weroniki, ...), są one czytane w sposób nieprawomyślny i niekanoniczny, zawsze w optyce opresyjności nakładanej na kobiety przez konkretną społeczność czy kulturę;
· eksperymenty językowe – ich graficzny ekwiwalent (rozbicie tekstu na dwa równoległe strumienie) można odczytywać jako potrzebę zaakcentowania, że istnieją różne wersje i sposoby niuansowania wydarzeń, że warto patrzeć na historię i kulturę z różnych perspektyw (w podtekście: uwzględniać także her story, a nie tylko history = his story); alternatywność losów oddana została poprzez równoległe prowadzenie narracji, układ graficzny na stronie, w planie fabuły niekiedy dwie osoby opowiadają to samo zdarzenie...
· hybrydyczność tekstu; jego niejednolitość gatunkowa, miejscami twórczy nieład jako wyraz poszukiwań adekwatnego do tematyki języka i sposobu artystycznej ekspresji zdolnej oddać specyfikę doświadczenia kobiety;
· Poprzez swoją powieść Filipiak zadaje pytanie: co może kobieta w kulturze?; jako wariant tego pytania rozważa też kwestię: co może kobieta pisząca w kulturze? Pisarka ukazuje warianty różnych losów, ale zarazem ciasność, przewidywalność, stereotypowość konkretnych ról, w które jest wtłaczana kobieta.
Na pytanie, co może kobieta w kulturze, powieść odpowiada: może zwariować (przypadek nauczycielki Lisiak, choć zarazem niejednoznaczny, bo to może społeczeństwo przypisuje Lisiak szaleństwo, a ona wcale nie powinna trafić do szpitala wariatów) lub być czy stać się ofiarą (Marianna jako Ifigenia). „SZALEŃSTWO I OFIARA KOBIETY” – tak rzecz ujmuje M. Janion, pisząc o dwóch uniwersalnych wątkach w utworze Filipiak. Bohaterki powieści (Marianna, jej bratowa, nauczycielka Lisiak...) ciągle odkrywają i zyskują przeświadczenie, że ze swoją wrażliwością i ze swoimi potrzebami nie mieszczą się w zaprogramowanych rolach i narzuconym modelu zachowań. Marianna ma silne poczucie, że nie ma dla niej żadnej roli do odegrania z tych dostępnych w społeczeństwie.
Co może kobieta kulturze w świetle fabuły i wymowy tej książki?
- być sterowaną i tresowaną przez mężczyzn (Marianna podawana eksperymentom Sekretarza)
- zwariować jak nauczycielka Lisiak (w jednym z wywiadów – przywoływanym przez Marię Janion – Filipiak mówiła, że „kobiecie wystarczy dobrze zwariować, żeby znaleźć się w literaturze”, co ilustrowała przykładem Marii Komornickiej i Żony hrabiego Henryka w Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego)
- popaść w zawodową i egzystencjalną rutynę jak nauczycielki obserwowane przez Lisiak w pokoju nauczycielskim (oddawać się jałowej egzystencji, codziennej krzątaninie, ploteczkom, kobiecemu „ple, ple, ple”, rezygnować z autorefleksji i samorozwoju...)
- stać się bojowniczką o sprawę ogólnoludzką, wyłączając jednak z pola widzenia i walki troskę o los i bytowanie kobiet (matka Marianny, Mistrzyni...)
- wyjść za mąż i podporządkować się mężczyźnie (por. sztukę nauczycielki Lisiak)
- urodzić dziecko
- urodzić dziecko i się zbuntować, ale poniekąd bez większej perspektywy i szansy na poprawę swojej sytuacji (bunt bratowej Marianny)
- podporządkować się systemowi, rozpoznać jego reguły i je zaakceptować
- pogodzić się z losem (jak Ifigenia, której imieniem zostaje naznaczona i zastygmatyzowana Marianna, która gdy ma być złożona w ofierze, pyta najpierw „A za co?”, ale zaraz kapituluje: „Ifigenia, śmieszne imię, lepiej nie wiedzieć, co to znaczy. Zadrżałam, ale natychmiast, jak mnie nauczono, pogodziłam się z losem”; mit o o Ifigenii Filipiak interpretuje jako pierwsza w dziejach lekcję prania mózgu – zgoda Ifigenii na swój los jest właśnie tego wyrazem, ostatecznie przyjmuje ona argumentację, że ma zginąć dla dobra ojczyzny, mimo że jest to argumentacja dość pokrętna; jeśli wszystkiemu zawinił Agamemnon, to dlaczego ofiarę ma ponieść jego córka?)
- ….
Dodatkowo M. Janion osobno podkreśla LOS KOBIET PISZĄCYCH W KULTURZE (np. los nauczycielki Lisiak; także Prządka w konfrontacji z Mistrzynią)
Co pisarka proponuje jako antidotum na zastaną sytuację?
- Przede wszystkim podkreśla konieczność zdefiniowania własnych doznań przez kobiety (tak jawi się nie tylko program Filipiak w Absolutnej amnezji, ale i cel feminizmu – na ten temat por. m.in. M. Janion, Kobiety i duch inności, s. 327);
- Nakłania do stosowania strategii pająka;
- Nakazuje kobietom poszukiwać alternatyw dla zastanej sytuacji i odradzać się jak Feniks z popiołów; odchodzić oraz porzucać swoje wcześniejsze wcielenia, nie zapominając o poprzednich; nie popadać w absolutną amnezję (wymowa tytułu)
· WYMOWA TYTUŁU: zapomnieliśmy, że jako dzieci mieliśmy wolną wolę, systematyczne poddawani socjalizacji i edukacji tracimy pamięć i tożsamość; dorastanie polega na zapominaniu i wypieraniu ze świadomości tego, co twórcze, indywidualne, autorefleksyjne; pozbawia nas potrzeby poszukiwania na własną rękę alternatywnych rozwiązań; co więcej, ci, którym złamano ducha, łamią go potem (w) innym (Marianna zastanawia się, dlaczego nikogo nie dziwi zachowanie Sekretarza względem niej, jego sposób jej wychowania, i dochodzi do wniosku, że widocznie wszyscy byli wychowywani przez swojego sekretarza, rodzina jako komórka partyjna i miejsce tresowania, represjonowanie bezbronnych i niewinnych dzieci przypomina tez praktyki właściwe obozom koncentracyjnym).
Zdaniem pisarki, dzieci są przystosowywane do ról posłusznych urzędników (to tak przeraża nauczycielkę Lisiak, która de facto okazuje się autorką Absolutnej amnezji, a w każdym razie pokaźnej części pozostawionego manuskryptu).
Na temat powieści I. Filipiak zob. też:
http://www.tchu.com.pl/wydawnictwo/filipiak_absolutna_amnezja/filipiak_absolutna_amnezja_.htm
BADANIA FEMINISTYCZNE W KULTURZE prowokują do przyglądania się temu, jak wygląda świat od strony i z perspektywy kobiet, dążą także do poszukiwania alternatywnego kobiecego języka i alternatywnych środków wyrazu, a ponadto zachęcają do zadawania m.in. następujących pytań:
Ø Czy literatura ma płeć?
Ø Czy istnieją literackie znaki płci?
Ø Czy kobiety piszą inaczej? Co to znaczy pisać kobietą?
Ø Jak pytanie o kobietę wmontowane zostaje w tekst?
4
ania2942