Aktywizujące metody i formy nauczania
(materiał do samokształcenia)
opr. na podstawie:
1. Bernacka D., Od słowa do działania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001;
2. Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów: burza mózgów i inne techniki w edukacji, Oficyna wydawnicza G&P, Poznań 2000;
3. McKay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002)
Analiza SWOT
Technika tzw. analizy strategicznej w skrócie SWOT - popularna wśród ekonomistów i zarządzających jakością. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: strengths - mocne strony, siła, weaknesses - słabe strony, opportunities - szanse, możliwości i threats - zagrożenia. (...)
Poprzez analizę SWOT otrzymuje się odpowiedzi na następujące pytania:
• Jaka jest aktualna sytuacja mojej organizacji, szkoły, klasy, moich (życiowych) planów?
• Jaka jest perspektywa, wizja mojej: organizacji, szkoły, działalności, realizacji moich marzeń - w przyszłości?
• W jaki sposób osiągnąć zakładane cele, jakimi drogami, metodami, jakie wprowadzić zmiany, kogo nakłonić do współpracy...?
Aby określić przyszły stan - trzeba dobrze poznać stan obecny. Stąd też analiza SWOT składa się z dwóch części: diagnozy i prognozy.
Diagnoza obejmuje słabe i mocne strony obecnej sytuacji (realizacji własnych planów szkolnych czy osobistych ucznia; organizacji, szkoły, klasy itd.
Mocne strony to wszystko to, co pozytywnie wyróżnia: ucznia, organizacje, instytucje, klasę w otoczeniu, wśród innych uczniów, organizacji podobnego typu, innych klas itd. Słabe strony to wszystko to, co ogranicza i hamuje spełnianie marzeń, planów, celów dalekosiężnych (obniża sprawność działania, jakość produktu). (...)
Analiza jest najbardziej wartościowa, jeśli porównuje się jedną organizację z inną podobną; wyniki jednego ucznia z osiągnięciami innego w podobnej dziedzinie.
Prognoza - polega na określeniu szans i zagrożeń w przyszłości: dla organizacji, instytucji, klasy, realizacji planów ucznia... Każde przedsiębiorstwo i każdy człowiek indywidualnie staje ciągle wobec zdarzeń (przewidywalnych lub losowych), osób i innych czynników, które mają pozytywny lub negatywny wpływ na jego funkcjonowanie.
Sporządzając analizę SWOT, otrzymuje się, jak na rysunku, 4 zestawienia, zawierające po kilka najważniejszych i dobrze zdefiniowanych:
1. Mocnych stron organizacji.
2. Słabych stron organizacji.
3. Szans, które są lub mogą powstać w otoczeniu lub wewnątrz przedsiębiorstwa.
4. Zagrożeń, które są lub mogą się ujawnić w otoczeniu lub wewnątrz przedsiębiorstwa.
Po sporządzeniu diagnozy i prognozy - należy dokonać ich syntezy, dzięki czemu można wytyczyć strategiczne cele, które są możliwe i wykonalne.
Idealna strategia firmy (plan realizacji indywidualnych celów i korzyści) to taka, która wykorzystuje mocne strony, a niweluje to, co jest ujemne w jej działaniu.
Zalety analizy SWOT:
• prostota i jasność,
• możliwość włączenia wielu osób do prac nad strategią,
• lepsze poznanie i zrozumienie funkcjonowania klasy, szkoły, organizacji, (czynników oddziałujących na nasze plany i marzenia),
• lepsze porozumiewanie się z innymi.
• tworzenie wizji przyszłości, monitoring, krytyczne spojrzenie na aktualny stan, kreatywność,
• uwzględnianie wielu istotnych czynników przed podjęciem ostatecznej decyzji mającej na celu usprawnienie funkcji organizacji i realizacje celów.
Błędy, których należy unikać przy sporządzaniu analizy:
• nadmierny subiektywizm (informacje zbierane przy sporządzaniu diagnozy nie zawsze mogą być obiektywne, zwłaszcza gdybyśmy chcieli wykorzystać ją do indywidualnych celów),
• syndrom grupowego myślenia tzw. „uśrednianie" opinii i grupowe podejmowanie decyzji, które wprawdzie zadowalają większość, ale nie zawsze są najlepsze w danej konkretnej sytuacji.
Ogólny schemat wygląda następująco:
S mocne strony (np. organizacji) W słabe strony (np. organizacji)
…………………………………… ……………………………………
O szanse w otoczeniu T zagrożenia w otoczeniu
D. Bernacka, Od słowa do działania, str. 137-140.
Burza mózgów
Występuje także pod nazwą: giełda pomysłów, sesja odroczonego wartościowania, jarmark pomysłów, metoda Osborna od nazwiska jej twórcy, który w 1939 roku po raz pierwszy ją zastosował pod anglosaską nazwą breinstorming. Początkowo wykorzystywano ją do rozwiązywania problemów technicznych i organizacyjnych, jako technikę stymulującą wynalazczość. Jej istota w dużym uproszczeniu polega na tym, aby podczas rozwiązywania problemów przerwać na jakiś czas fazę oceniania rodzących się w umyśle hipotez. Badania wskazują, że nasze pomysły na rozwiązanie jakiegoś problemu jeszcze przed ich ostatecznym ukształtowaniem, są już wstępnie osądzane i w zależności od tej pierwszej, pobieżnej intuicyjnej oceny, są zgłaszane bądź nie. Rodzą się wtedy typowe pytania i wątpliwości: czy pomysł jest wystarczająco mądry, logiczny i czy zostanie właściwie przyjęty przez kolegów, przełożonych itd. W momencie kiedy przerwiemy fazę estymacji (oceny) i jej hamującą funkcje, autor pomysłów chętnie zgłasza je wszystkie, nawet te, które w pierwszej chwili wydają się niezwykłe, niedorzeczne i skazane na społeczną dezaprobatę. I o to właśnie chodzi. Badania potwierdzają, że to te, na pozór absurdalne rozwiązania są motorem postępu. Bardzo wiele najlepszych pomysłów daje się uzasadnić nie w chwili ich zgłaszania, lecz dopiero później po wnikliwej analizie. Autorzy takich rozwiązań często nie są do końca świadomi, skąd wziął im się ów pomysł, ale najważniejsze, że ujrzał światło dzienne.
Charakterystyczne dla tej metody jest to, że w początkowej fazie generowania pomysłów powstają te, które są najbardziej racjonalne, logiczne (powszechne niejako) i wydawałoby się najsłuszniejsze. Potem nowe rozwiązania pojawiają się wolniej, a tuż przed końcem przewidzianego czasu rodzą się te wyjątkowe - „perły” myślenia kreatywnego. Stąd tak istotna jest nadzorująca rola nauczyciela, który motywuje uczniów do ciągłego wysuwania pomysłów nawet wtedy, gdy wydaje się, że wszystkie pomysły są już wyczerpane. Oczywiście, jeśli nauczyciel uzna, że już pojawiły się rozwiązania, o które chodziło, może czas generowania pomysłów skrócić. Jak podczas każdej odmiany dyskusji ważne jest, aby dać szansę wszystkim uczniom. Jeżeli nauczyciel w procesie dydaktycznym widzi możliwość zastosowania fazy inkubacji (typowej dla wszystkich technik kreatywnego rozwiązywania problemów), to powinien ją zastosować.
W czasie prowadzenia zajęć tą metodą powinny być przestrzegane pewne reguły:
• po zainicjowaniu problemu motywującego uczniów do zgłaszania propozycji nauczyciel podaje (przypomina) instrukcję, jak należy się zachowywać podczas sesji burzy mózgów,
• każdy uczeń ma prawo zgłaszać tyle rozwiązań, ile chce, lecz za każdym dojściem do głosu tylko jedno (głosu udziela prowadzący sesję),
• w fazie generowania pomysły nie mogą być przez nikogo oceniane ani w żaden sposób komentowane,
• wszystkie pomysły muszą być zapisane (najlepiej w postaci podanej przez autora) na tyle szybko, aby powstrzymać fazę estymacji u uczniów „czekających w kolejce", stąd konieczność korzystania z dwóch tablic i pomocy innych uczniów - sekretarzy,
• im więcej wolnych skojarzeń i pomysłów, tym lepiej,
• w trakcie tworzenia pomysłów ma miejsce tzw. zapładnianie krzyżowe, czyli inspirowanie się nawzajem przez uczniów,
• ewaluacja pomysłów.
Podczas burzy mózgów, której czas trwa około 5-15 minut, nauczyciel pilnuje, aby nie zdusić swobody dyskusji. Gdy widzi, że przedwcześnie gaśnie „produkcja" rozwiązań, podpowiada uczniom nowe tropy. Kolejnym, niezmiernie ważnym etapem lekcji jest wyłonienie najlepszych pomysłów i wykorzystanie ich od razu w podanej przez ucznia wersji bądź dopiero po bardziej szczegółowym rozpracowaniu w małych grupach zadaniowych.
Weryfikacja pomysłów, zaproponowanych i zapisanych na tablicy bądź gdzie indziej, może odbyć się (po zamknięciu już listy pomysłów) podczas kolejnej, frontalnej dyskusji wg ustalonych kryteriów lub przez ranking „cenkami", które symbolizują odpowiednią ilość punktów. Anonimowi dotychczas autorzy pomysłów mogą, gdy zajdzie taka potrzeba, uzasadnić czy uzupełnić swoje rozwiązania dla ich pełnego zrozumienia przez resztę uczestników.
Metoda ta jest łatwa w stosowaniu, a uczniom daje satysfakcję i poczucie dowartościowania.
D. Bernacka, Od słowa do działania, str. 127-129.
Debata
Jest też nazywana analizą argumentów typu „za i przeciw". Metoda ta ułatwia podjęcie decyzji w kontrowersyjnych przypadkach, ale można też za jej pomocą dokładnie rozważyć określoną sytuację bez konieczności dokonywania wyboru. Debata silnie motywuje uczniów do głębszego poznania omawianych problemów. Poznanie podczas debaty różnych punktów widzenia na to samo zagadnienie pozwala konstruktywnie rozstrzygać problemy i dochodzić do konsensusu.
Uczniowie, jak przy innych odmianach dyskusji, chcąc bronić własnego zdania, muszą stosować właściwe argumenty, szanując jednocześnie stronę przeciwną. To wymaga starannego przygotowania się do debaty, najczęściej odbywa się to w grupach.
Przebieg:
1. Nauczyciel podaje temat debaty.
2. Uczestnicy dzielą się na dwie grupy w zależności od zajmowanego stanowiska w tej sprawie. W ten sposób marny gwarancję, że uczniowie będą dyskutować z większym zapałem, skoro sami są przekonani co do słuszności wysuwanych przez siebie argumentów. Równie dobrze można podzielić uczniów na grupy w drodze losowania. Takie z kolei podejście jest dogodne, gdy mimo naszych przewidywań większość uczniów optuje za jednym stanowiskiem i obawiamy się, że mniej liczna grupa będzie wobec tego słabsza w argumentowaniu swojego zdania i ulegnie zbyt szybko nie tyle sile argumentów przeciwnika co jego przewadze liczebnej i wiążącej się z tym także presji psychicznej. Uczniowie, którym w wyniku losowania przyszło wypowiadać się niezgodnie z własnymi przekonaniami, uczą się niejako „technicznej" strony debatowania i wczuwania się w racje przeciwników. Trzeba tu od razu wyjaśnić, że dobra debata bardzo angażuje uczestników (także dorosłych), co ma swoje dobre, jak i złe strony.
3. Niezbędne staje się teraz ustalenie regulaminu debaty i czasu jej trwania. Uczniowie w ciągu około 15 minut przygotowują argumenty (najlepiej w postaci pisemnej), ustalają plan swojej wypowiedzi, przewidując ewentualne argumenty przeciwnika i kontrargumenty oraz wybierają swoich przedstawicieli, np. po dwóch z każdej debatującej strony.
4. Naprzeciw siebie siadają dyskutanci z ewentualnymi notatkami sporządzonymi w trakcie przygotowań, a za nimi siadają ich zwolennicy. Uczniowie, którzy nie biorą bezpośrednio udziału w debacie, nie podpowiadają swoim przedstawicielom, nie komentują, powstrzymują się od jakiejkolwiek reakcji. Mają inne zadanie: obserwują dyskusje i oceniają mówców wg wcześniej ustalonych z nauczycielem kryteriów.
5. Na dany znak przedstawiciele grup rozpoczynają debatę. Nauczyciel udziela głosu i mierzy czas. Grupy otrzymują głos na przemian na przykład trzy - czterokrotnie. Każda z grup dysponuje łącznym czasem 20-30 minut. Przed ostatnią rundą dobrze jest poinformować debatujących, że zbliża się ich ostatnie wystąpienie. Ma to ogromne znaczenie dla zaangażowanych emocjonalnie rozmówców, gdyż najczęściej nie są świadomi upływającego czasu, a muszą zgodnie z regułami gry, przedstawić teraz najcięższe argumenty i pięknie zakończyć swoje wystąpienie. Będzie się to liczyło przy ocenie mówców.
6. Zakończenie debaty i jej ocena. Najpierw wypowiadają się debatujący, dzielą się swoimi odczuciami i oceniają swoje i przeciwników wystąpienie. Potem wypowiadają się zwolennicy jednej i drugiej strony przedstawiając plusy i minusy wszystkich czterech dyskutantów. Oceniają treść merytoryczną wystąpień (sile argumentów), kompozycję wypowiedzi, zgodność z tematem, umiejętność trafnego odnoszenia swojej wypowiedzi do słów poprzednika (przeciwnika) oraz kulturę wypowiedzi - sposób prezentacji stanowiska. Można przydzielać punkty za poszczególne kategorie (np.; treść, kompozycja, kultura wypowiedzi) lub dokonywać tylko oceny opisowej. Ostatnie słowo oceniające należy do nauczyciela.
W debacie stosuje się następujące typy argumentów:
• Argumentum ad iudicium (odwołanie się do powszechnie rozumianego zdrowego rozsądku),
• Argumentum ad auditores (zwrócenie się do słuchaczy w celu pozyskania ich życzliwości),
• Argumentum ad crumenam (wykorzystanie podarunku dla uzyskania przychylności obserwatorów),
• Argumentum ad risum (odwołanie się do poczucia humoru audytorium, ośmieszając przeciwnika),
• Argumentum ad populum (nawiązanie do spraw bezpośrednio interesujących wszystkich, także audytorium),
• Argumentum ad veritatem (podkreślenie zgodności prezentowanej tezy ze znaną wszystkim rzeczywistością),
• Argumentum ad oculus (prezentacja dowodu rzeczowego),
• Argumentum ad hominem (wykorzystani...
koksiuk