DGP_2014_08_22_prawnik.pdf

(1458 KB) Pobierz

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

prawnik

Piątek – niedziela | 22–24 sierpnia 2014

PAWEL BRUCZKOWSKI\SHUTTERSTOCK

W jednej dziedzinie Polska jest liderem Europy. To u nas organy

administracji najsurowiej dyscyplinują kibiców – fanów pirotechniki.

Najczęściej stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej

Pociąg

do zamykania

stadionów

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

felieton

na początek

Pociąg do

zamykania

stadionów

W jednej dziedzinie Polska jest liderem Europy. To u nas organy

administracji najsurowiej dyscyplinują kibiców – fanów pirotechniki.

Najczęściej stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej

Jednym z przepisów u.b.i.m., który wy-

maga skorygowania, a który nie został oczy-

wiście poddany pod obrady komisji sportu,

jest art. 34. W doktrynie wzbudza on bardzo

dużo wątpliwości. Stanowi, że w przypadku

negatywnej oceny stanu bezpieczeństwa

i porządku publicznego w związku z pla-

nowaną lub przeprowadzoną imprezą ma-

sową wojewoda, w drodze decyzji admini-

stracyjnej, może zakazać przeprowadzenia

imprezy z udziałem publiczności na całym

obiekcie lub w jego wydzielonych sektorach.

Może też wprowadzić zakaz przeprowadza-

nia przez organizatora imprez masowych

na terenie województwa lub jego części.

i niejednoznaczną argumentację. Obecnie

przynajmniej w tej dziedzinie Polska jest

liderem na tle całej Europy.

Ustawodawca wskazał, że wojewo-

da może wydać przedmiotową decyzję

w przypadku „negatywnej oceny stanu

bezpieczeństwa i porządku publicznego

w związku z planowaną lub przeprowa-

dzoną imprezą masową”. Użycie takiego

sformułowania powoduje, że tak naprawdę

nie ustanowiono żadnych czytelnych kry-

teriów, które mogłyby stanowić podstawę

merytoryczną kontroli decyzji wojewody

o przeprowadzeniu imprezy masowej bez

udziału publiczności.

Generalnie „ład publiczny” oznacza stan

stosunków społecznych zapewniających

niezakłócenie państwa i społeczeństwa.

„Stan bezpieczeństwa” jest zaliczany do

zakresu porządku publicznego. Jest to sys-

tem mechanizmów publicznoprawnych

i stosunków społecznych odwracających

niebezpieczeństwa zagrażające życiu, zdro-

wiu i mieniu ludzi i usuwających skutki

tych zagrożeń. Zawarcie takich terminów

przez ustawodawcę powoduje, iż określenie

przesłanek wskazanych w art. 34 u.b.i.m.

jest niemożliwe, co potwierdził w jednym

ze swoich orzeczeń Naczelny Sąd Admini-

stracyjny. Dlatego też wojewodom pozosta-

wiono dużą dowolność, która wielokrotnie

prowadziła do ogłaszania kontrowersyj-

nych decyzji.

Za petardy i okrzyki

Do tych najbardziej krytykowanych na prze-

łomie 2011/2012 r. należała decyzja wojewo-

dy zachodniopomorskiego skutkująca za-

mknięciem sektora stadionu. Powodem było

m.in. niewłaściwe zachowanie kibiców na

meczu Pogoń Szczecin – Legia Warszawa.

Sęk w tym, że w trakcie meczu w tym miej-

scu nie było kibiców. Innym przykładem

jest akt wojewody łódzkiego z 13 maja 2011 r.

z informacją, że przyczyną zamknięcia sta-

dionu są „obraźliwe i wulgarne hasła kibi-

ców Widzewa”. Warto zwrócić uwagę, że

początkowo decyzje często wydawane były

bez przeprowadzenia rozprawy, a nawet

bez czynnego udziału stron.

Akty wydawane na przełomie 2013/2014 r.

w większości dotyczyły użycia kilku (tak

w jednej z decyzji wojewody kujawsko-po-

morskiego) lub kilkunastu (tak w jednej

z decyzji wojewody zachodniopomorskie-

go) środków pirotechnicznych. I to w sy-

tuacjach, gdy obyło się bez jakichkolwiek

szkód, nikt także nie ucierpiał. Wojewodzie

zachodniopomorskiemu wystarczyło samo

„wtargnięcie na płytę boiska kibica Pogo-

ni”, by przesądzić o zamknięciu sektora.

Wojewoda śląski zamknął część obiektu na

mecz, który odbył się na innym stadionie

niż ten wskazany w decyzji. Z kolei wo-

jewoda wielkopolski, zamykając stadion

Lecha Poznań, uzasadniał, że wypowiedzi

w środkach masowego przekazu prezesa

klubu piłkarskiego poświadczają, że or-

ganizator nie zapewni bezpieczeństwa

następnej imprezie masowej. Należy jed-

nak podkreślić, że większość postępowań

w sprawie wydania decyzji odbywała się

już przy czynnym udziale stron.

Mateusz DróżDż

prawnik, asystent w Katedrze Prawa

Gospodarczego uczelni Łazarskiego,

członek stałej Grupy ekspertów

przy radzie Bezpieczeństwa

Imprez sportowych, laureat 2. edycji konkursu

rising stars Prawnicy – Liderzy Jutra

Ale to już było

W Sejmie kontynuowane są prace nad

zmianą ustawy o bezpieczeństwie im-

prez masowych (dalej: u.b.i.m.). Do udziału

w rozmowach w końcu zostali zaproszeni

przedstawiciele kibiców, a organizato-

rzy rozgrywek wysłuchali ich postulatów

(o braku woli dialogu pisałem w Prawniku

nr 133 z 11 lipca 2014 r. w tekście „Historia

niechcianego słonia”). Wydawało się, że

wszystko wraca na właściwe tory, aczkol-

wiek ku zdziwieniu posłów przedstawiciele

kibiców, praktycy i teoretycy prawa, zaczęli

wskazywać na potrzebę zmiany przepisów,

które nie dotyczą kibiców, a samych orga-

nizatorów imprez masowych.

Niestety projekt przyjęto w wersji propo-

nowanej przez przewodniczącego komisji.

Nie uwzględniono wielu uwag dotyczących

niekonstytucyjności przepisów czy błędów

stylistycznych. Głosowanie nad przyjęty-

mi zmianami można porównać do prze-

jazdu pociągu TGV. Jest on na tyle szybki,

że nie widzi mijanych stacji i w takim pę-

dzie osiąga cel – stację końcową. Podobnie

przebiegały rozmowy w komisji. Posłowie

przegłosowali m.in. projekt przepisu, któ-

rego praktyczne zastosowanie spowodu-

je, że kierowca autobusu wiozący kibiców

i posiadający na wyposażeniu samochodu

gaśnicę będzie podlegał odpowiedzialności

karnej i trzeba będzie orzec wobec niego za-

kaz stadionowy. Przykład ten przedstawio-

ny podczas obrad przez jednego z eksper-

tów nie zrobił na posłach wrażenia, którzy

wspólnie, w myśl zasady jeden za wszyst-

kich, wszyscy za jednego przyjęli projekt,

nie dokonując zmian.

Środowisko naukowe oraz praktycy,

którzy mają na co dzień do czynienia

z ustawą, nie tracą jednak nadziei, że ten

superszybki pociąg dostosuje się przynaj-

mniej do poziomu polskiego pendolino

i troszeczkę zwolni. Odjazd pociągu przed

czasem powoduje przecież na gruncie np.

polskiego prawa przewozowego określone

roszczenia i świadczy o braku poszanowa-

nia dla klientów.

Uprawnienie to funkcjonuje od 2001 r.

W projekcie nowelizacji, która wprowa-

dzała tę instytucję (wtedy do poprzedniczki

u.b.i.m., czyli do ustawy o bezpieczeństwie

imprez), wskazywano, że „ma ona na celu

zapewnienie porządku i bezpieczeństwa

publicznego na danym terenie”. Ustawo-

dawca zmierzał więc do uniknięcia nad-

zwyczajnie skrajnych sytuacji, których wy-

stąpienie mogłoby zagrozić bezpieczeństwu

nie tylko uczestników imprez masowych,

ale także innych osób.

Już wtedy zrodziły się wątpliwości. Pod-

kreślano, że przepis umożliwiający zamy-

kanie stadionów pozostawia zbyt duży

luz decyzyjny wojewodom. Mało też jest

prawdopodobne, by zamykanie obiektów

sportowych sprawiło, że „osoby zakłóca-

jące porządek zaprzestaną zachowywać

się w sposób sprzeczny z prawem tylko

dlatego, że zostanie zamknięty stadion”.

Część komentatorów pisała o wprowadze-

niu odpowiedzialności zbiorowej za czyn

jednej osoby.

Obawy przedstawicieli doktryny znala-

zły potwierdzenie w praktyce. Prawdziwy

rozkwit tej instytucji miał jednak miejsce

po uchwaleniu u.b.i.m. i ogłoszeniu ogól-

nopolskiej walki „z narastającym chuligań-

stwem stadionowym i pozastadionowym”.

Od 2010 r. do teraz wydano ok. 40 decyzji

administracyjnych, których uzasadnie-

nie jest przedmiotem długich, wielogo-

dzinnych analiz ze względu na niejasną

W Wielkiej Brytanii nie zamykają

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że

użycie środków pirotechnicznych może

stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia

osób. Za to przestępstwo obligatoryjnie

orzeka się środek karny w postaci zakazu

wstępu na imprezę masową. Jest to najczę-

ściej popełniany czyn zabroniony podczas

meczów piłki nożnej nie tylko w Polsce, ale

i na całym świecie. Jednakże tak naprawdę

tylko w Polsce i we Francji reakcją organów

publicznych na pojawiającą się na meczach

pirotechnikę jest zamykanie poszczegól-

nych sektorów lub stadionów. Z tym że we

Francji część decyzji jest wydawana przez

organizatora rozgrywek i głównie za rzu-

canie środków pirotechnicznych na mu-

rawę, czy też w piłkarzy, a także za bójkę

pomiędzy grupami kibiców na stadionie.

Ratio legis tego przepisu wydaje się inne.

W rzeczywistości ustawodawcy chodzi-

ło o takie sytuacje, jak np. ta, która wyda-

rzyła się w Meksyku. W kwietniu 2009 r.

Posłowie przegłosowali

m.in. projekt przepisu,

którego zastosowanie spowoduje,

że kierowca autobusu wiozący

kibiców i posiadający na

wyposażeniu samochodu gaśnicę

będzie podlegał odpowiedzialności

karnej i obowiązkowo trzeba

będzie orzec wobec niego

zakaz stadionowy

mecz w Mexico City pomiędzy America

i Tecos został rozegrany bez udziału pu-

bliczności, ponieważ występowało duże

ryzyko epidemii wirusa świńskiej grypy.

Ze względu na wojnę, która trwa na Ukra-

inie, 29 meczów miało miejsce bez udziału

publiczności, ponieważ wykorzystano nor-

my prawa ukraińskiego analogiczne do tej

z art. 34 u.b.i.m.

Trudno sobie wyobrazić, żeby np. za-

mknięto stadion za użycie środków piro-

technicznych w Wielkiej Brytanii, gdzie

w 2013 r. użyto ich więcej niż w Polsce,

a stadionu nie zamknięto ani razu. Niko-

mu nie przyszło do głowy, aby zamknąć

stadion podczas mistrzostw świata w Bra-

zylii, gdy podczas wcześniejszego meczu

jeden z kibiców wybiegł na boisko. W trak-

cie Euro 2012 w Polsce nikt nie zamknął

trybuny, pomimo że środki pirotechnicz-

ne odpalono na stadionie w Poznaniu czy

w Gdańsku. Nikt też nie zamknął Stadionu

Narodowego w ramach represji za wyda-

rzenia związane z meczem Polska – Rosja.

Każde z powyższych zdarzeń było uznane

za popełnione wykroczenie, przestępstwo,

za które odpowiedzialność ponosi okre-

ślony podmiot i słusznie nie zastosowano

w tym przypadku odpowiedzialności zbio-

rowej. Zamknięcie określonych sektorów

nie tylko powoduje jeszcze większe nie-

bezpieczeństwo, ponieważ tych najzago-

rzalszych kibiców należy przenieść bliżej

sektora gości, czego powinno się unikać.

Co więcej, decyzje wojewodów powodują

rażącą niesprawiedliwość wobec innych

uczestników imprezy masowej, którzy z za-

istniałym niedozwolonym zachowaniem

nie mają zazwyczaj nic wspólnego.

Artykuł 34 u.b.i.m. powinien zostać zmie-

niony. Nie powinien mieć on charakteru re-

presyjnego, lecz prewencyjny. W większości

przypadków organizator dochowuje nale-

żytej staranności, tak aby zapewnić bezpie-

czeństwo przeprowadzanej imprezy maso-

wej. Nie ma on wpływu na to, czy np. jeden

z 60 tys. kibiców dojdzie do wniosku, że

chce być także tym czynnym uczestnikiem

imprezy masowej i spróbować swoich sił

z 22 innymi piłkarzami, znajdującymi się

na boisku. Organizator i tak ponosi karę

(zazwyczaj finansową), którą nakłada or-

ganizator rozgrywek.

Przedmiotowy przepis powinien mieć

także dookreślone przesłanki jego zastoso-

wania. Trybunał Konstytucyjny przesądził,

że „wymaganie umieszczenia bezpośred-

nio w tekście ustawy wszystkich zasadni-

czych elementów regulacji prawnej musi

być stosowane ze szczególnym rygory-

zmem, gdy regulacja ta dotyczy władczych

form działania organów administracji

publicznej wobec obywateli, praw i obo-

wiązków organu administracji i obywatela

w ramach stosunku publicznoprawnego

lub korzystania przez obywateli z ich

praw i wolności” (wyrok z 25 maja 1998 r.,

sygn. U 19/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 47).

Uznanie administracyjne zawarte

w art. 34 u.b.i.m., który ma także wymiar

czysto polityczny, nie spełnia tych wyma-

gań. Za przykład niech posłuży decyzja wo-

jewody mazowieckiego, który wskazał, że

przyczyną zamknięcia trybun na stadionie

Legii Warszawa było m.in. to, iż „po zakoń-

czonym meczu na stacji Szczecin Główny,

w trakcie odjazdu pociągu przewożącego

kibiców Legii Warszawa kibice zaciągnęli

hamulec ręczny”. W innej decyzji uzna-

no, że m.in. „rozbujanie wagonu metra

na stacji metra Politechnika” umożliwia

zamknięcie stadionu.

Gdy czyta się te uzasadnienia, na myśl

przychodzi refleksja: jeżeli jeden z 460

posłów popełni czyn zabroniony np. na

dworcu kolejowym, należałoby się zasta-

nowić, czy nie zamknąć Sejmu (mimo że

czyn popełniono poza nim, ale przecież

z przytoczonych wcześniej uzasadnień

decyzji wynika, że zachowanie to może

mieć miejsce gdziekolwiek). Jeżeli nie Sejm,

to być może należy zamknąć dworzec, bo

przecież jego pracownicy nie dopilnowali

posła, tak jak organizator kibica. Oczywi-

ście tylko w przypadku spełnienia prze-

słanek – negatywnej oceny stanu bezpie-

czeństwa i porządku publicznego.

„Prawnik” powstaje we współpracy z

Krajową Radą Sądownictwa Naczelną Radą Adwokacką Krajową Radą Komorniczą

Krajową Izbą Doradców Podatkowych Krajową Radą Radców Prawnych

Krajową Radą Notarialną

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

prawnik

22–24 sierpnia 2014 nr 162 (3803)

gazetaprawna.pl

Konsumenckie wkoło Macieju,

czyli od rękojmi do rękojmi

Mam wrażenie, że świat trochę

zwariował, przeregulowując

problematykę ochrony praw

konsumenta. Efekty tego

uszczęśliwiania ludzi na siłę

są nikłe

prawdę służą poprawianiu samopo-

czucia twórcom przepisów unijnych

i krajowych.

Trzeba pamiętać, że w momencie wej-

ścia w życie dyrektyw dotyczących praw

konsumenta Polska jeszcze w Unii Eu-

ropejskiej nie była. Ale za to zachowała

się jak najpilniejszy uczeń, który odro-

bił jeszcze niezadane lekcje i szybko dy-

rektywy implementowała. Wskażę tyl-

ko te najważniejsze, regulujące ochronę

konsumenta: dyrektywa rady 93/13/EWG

o nieuczciwych warunkach umow-

nych, dyrektywa 1999/44/WE o sprzeda-

ży konsumenckiej, dyrektywa 85/577/WE

w sprawie ochrony konsumentów w od-

niesieniu do umów zawieranych poza

lokalem przedsiębiorstwa oraz dyrek-

tywa 97/7/WE o umowach zawieranych

na odległość.

Zostały one transponowane ekspre-

sowo do kodeksu cywilnego (dyrekty-

wa o nieuczciwych warunkach umow-

nych), do ustawy z 27 lipca 2002 r.

o szczególnych warunkach sprzeda-

ży konsumenckiej i ustawy z 2 marca

2000 r. o ochronie niektórych praw

konsumentów i odpowiedzialności za

szkodę wyrządzoną przez produkt nie-

bezpieczny. Dyrektywa z 2 październi-

ka 2011 r. (2011/83/WE) w sprawie praw

konsumentów i polska ustawa z 30 maja

2014 r. o prawach konsumentów uchy-

liły obowiązujące w tym zakresie wy-

mienione przepisy.

Nie wchodząc w szczegóły treści dy-

rektyw i aktów prawnych je implemen-

tujących, warto mieć świadomość, ja-

kich zasadniczych zmian w przepisach

dokonano. Dowiadujemy się tego, czy-

tając uzasadnienie dopiero co uchwalo-

nej ustawy z 30 maja 2014 r. o prawach

konsumenta. Z dokumentu wynika nie

tyle to, co legło u podstaw zmian, ale ja-

kie były główne powody dokonania ich

w aktach okołokodeksowych zamiast w

kodeksie cywilnym, jakie były trudno-

ści z wdrożeniem dyrektyw do kodeksu

oraz jak ważne praktycznie były to de-

cyzje. Nie ma natomiast słowa o spra-

wie podstawowej i zasadniczej: jaki był

merytoryczny sens zmian?

Przypomnę, że o ile pierwotne regu-

lacje kodeksu cywilnego i aktów szcze-

gólnych nie regulowały w sposób wystar-

czający problematyki umów zawieranych

poza lokalem przedsiębiorstwa i na odle-

głość, to treść praw kupującego już tak.

Te pierwsze z oczywistych powodów nie

mogły być uregulowane, bo czasy były

inne (nie tak zdigitalizowane), potrzeby

nie takie itd. Zawieranie umów niety-

powych nie było jednak czymś zupeł-

nie poza regulacją kodeksu cywilnego,

bo przecież od samego początku obo-

wiązywały szczególne zasady zawie-

rania takich umów. Weźmy tu m.in.

art. 543 k.c. (wystawienie rzeczy w miej-

scu sprzedaży na widok publiczny),

art. 544 k.c. (sprzedaż na odległość – choć

obecnie obowiązywać będzie odmienne

rozwiązanie przy sprzedaży konsumenc-

kiej, art. 454

itd.

Sedno problemu tkwi jednak w czymś

innym. Przy aplauzie wielu, braku za-

strzeżeń innych, połknęliśmy nowe regu-

ły dochodzenia roszczeń wprowadzone

w następstwie cytowanych na początku

dyrektyw. Właściwie bez cienia krytyki

albo z bardzo jej niewielką dawką dali-

śmy się uwieść zasadzie odpowiedzial-

ności sprzedawcy „z tytułu niezgodno-

ści towaru konsumpcyjnego z umową”.

Przy umowach sprzedaży bez udziału

konsumentów wszystko pozostało jak

dawniej. To znaczy obowiązywały prze-

pisy o rękojmi za wady i przepisy o gwa-

rancji. Z kolei to, co zawierał kodeks cy-

wilny od samego początku, tj. od 1964 r.,

czyli wspomnianą rękojmię, zastąpiła

odpowiedzialność, której również na-

zwa zrodziła się w głowach prawników

– urzędników unijnych. Odpowiedzial-

ność ta wcale nie była dla konsumenta

korzystniejsza niż wówczas, gdy mógł

on sięgać po uprawnienia z tytułu rę-

kojmi za wady. Dwie grupy uprawnień,

ich sekwencyjność itd., zastąpiły starą,

poczciwą rękojmię za wady.

Dzisiaj, czytając uzasadnienie do nowej

ustawy o prawach konsumenta, mam

wrażenie, że jedynym problemem, z ja-

kim należało się zmierzyć, było umiej-

scowienie przepisów o sprzedaży konsu-

menckiej poza kodeksem cywilnym, a nie

treść praw i obowiązków stron umowy.

Opisywana radość (co prawda sprzed po-

nad 10 lat) implementatorów dawnych

dyrektyw unijnych w sprawie sprzedaży

konsumenckiej, ale i dzisiejsza powaga

w uzasadnieniu nowych dyrektyw bu-

dzą niepokój. Bo przecież chodziło o treść

przepisów, a nie ich usytuowanie.

Najnowsza dyrektywa z 25 paździer-

nika 2011 r. w sprawie praw konsu-

mentów (2011/83/UE) daje możliwość

powrotu do polskiej normalności. Mo-

żemy wrócić do rękojmi przy umowie

sprzedaży konsumenckiej. Jakże łatwo

udało się zdefiniować wadę fizyczną

jako m.in. niezgodność rzeczy sprze-

danej z umową, w szczególności gdy

rzecz nie ma właściwości, które rzecz

tego rodzaju powinna mieć ze względu

na cel w umowie oznaczony (art. 556

par. 1 pkt 1 k.c.). De facto odwrócono więc

logikę, która leżała u podstaw zdefinio-

wania niezgodności towaru konsump-

cyjnego z umową.

Właściwie nie ma co się użalać. Sta-

ło się tak, że ponad 10 lat temu Polska

implementowała dyrektywy, których we

fragmentach wcale nie było potrzeby

wdrażać, i faktem jest, że implementu-

jemy na nowo dyrektywy, które ze wzglę-

du na istotę tych aktów implementować

musimy. Tylko nikt z apologetów zmian

nie zastanawia się nad tym, że pewnych

przepisów zmieniać nie trzeba było. O ile

można zrozumieć naszą unijną chorobę

dziecięcą z początku tego wieku, to co-

raz trudniej będzie dopatrzyć się sensu

implementacji dyrektyw, które czasem

stają bokiem do naszej tradycji praw-

nej. Bo taka przecież istnieje i jest war-

tością samą w sobie. Niech żyje rękojmia

z udziałem konsumentów!

FOT. WOJTEk SZABELSkI

ProF. zw. dr Hab.

andrzEj Kidyba

kierownik Katedry Prawa Gospodarczego

i Handlowego na UMCS w Lublinie

Miesiąc temu pisałem o przyjęciu przez

rząd założeń zmian do kodeksu spółek

handlowych w odniesieniu do kapita-

łu zakładowego w spółce z o.o. W tym

przypadku chodziło mi głównie o spo-

sób procedowania, a w szczególności

o uzasadnienie założeń (projektu)

zmian, a nie samą treść zmian. I w tym

felietonie będzie niestety podobnie,

gdyż to właśnie uzasadnienie zmie-

nionych przepisów, a potem one same

pobudzają do zajęcia stanowiska. Rzecz

dotyczy sprawy poważnej, mianowicie

konsumenta.

Mam wrażenie, że świat (a na pew-

no Unia Europejska) trochę zwariował

na tym punkcie, przeregulowując pro-

blematykę ochrony praw konsumenta.

Moim zdaniem efekty tego uszczęśli-

wiania konsumenta są nikłe i tak na-

O ile można zrozumieć naszą

unijną chorobę dziecięcą

z początku tego wieku, to coraz

trudniej będzie dopatrzyć się

sensu implementacji dyrektyw,

które stają bokiem do naszej

tradycji prawnej

prosto

ze Strasburga

Nie wszystkie „źródła dziennikarskie” zasługują na ochronę?

Przed Europejskim Trybuna-

łem Praw Człowieka zapadła

decyzja, która może stano-

wić wskazówkę w niedaw-

nych rozważaniach na temat

dopuszczalności wkraczania

ABW do redakcji prasowych.

Stichting Ostade Blade jest

holenderską fundacją z sie-

dzibą w Amsterdamie, która

wydaje dwutygodnik „Rava-

ge”. Po serii ataków bombo-

wych w Arnhem (na jedną z fi-

lii spółki BASF zajmującej się

chemikaliami) w 1995 i 1996 r.

redaktorzy magazynu wyda-

li komunikat prasowy infor-

mujący o otrzymaniu listu od

organizacji, która przyznała

się do zamachu. Poinformo-

wali dodatkowo, iż lista osób

odpowiedzialnych za eksplo-

zje, związanych z organizacją

Earth Liberation Front, będzie

opublikowana w kolejnym nu-

merze. Następnego dnia, na

polecenie sędziego śledczego,

w pomieszczeniach fundacji

dokonano przeszukania w celu

znalezienia listu. Funkcjona-

riusze, nadzorowani przez sę-

dziego śledczego, zabrali kilka

komputerów i inne materiały.

Po trzech dniach sprzęt został

zwrócony redakcji. Redaktor

magazynu wyjaśniał póź-

niej, że list został zniszczony

w dniu jego otrzymania.

Fundacja oraz jeden z redak-

torów zwrócili się z pozwem

o odszkodowanie do sądów

holenderskich. Sąd niższej in-

stancji oddalił powództwo. We

wrześniu 2009 r. Sąd Apelacyj-

ny w Amsterdamie stwierdził

częściowe naruszenie praw

fundacji wynikających z art.

8 (prawo do prywatności) i 10

(swoboda wypowiedzi) kon-

wencji w kontekście tego, że

jednym z celów przeszukania

było ustalenie możliwych po-

wiązań między organizacją,

która przyznała się do odpo-

wiedzialności za ataki i czaso-

pismem. Sąd ten oddalił jednak

roszczenie o odszkodowanie.

Fundacja zwróciła się do

trybunału w Strasburgu ze

skargą na naruszenie swobody

wypowiedzi (art. 10), w związ-

ku z możliwością ujawnienia

tożsamości źródeł informacji

w trakcie przeszukania (skarga

nr 8406/06).

Trybunał uznał, że zarzą-

dzenie wydania listu, a następ-

nie przeszukanie stanowiły

ingerencję w prawo do „otrzy-

mywania i przekazywania in-

formacji”, zawarte w art. 10

par. 1 konwencji. Oceniając

proporcjonalność ingerencji,

ETPC przypomniał dotychcza-

sowe orzecznictwo, w świe-

tle którego prasa działa jako

„publiczny stróż”, a jednostka,

która chce prasie ujawnić in-

formacje, powinna podlegać

ochronie. Trybunał uznawał

wielokrotnie, iż przeszukania

redakcji, w wyniku których

może dojść do ujawnienia źró-

deł informacji, stoją w sprzecz-

ności z art. 10 konwencji (m.in.

w sprawie Sanoma Uitgevers

p. Holandii). Mogą bowiem po-

wodować „efekt mrożący” na

potencjalnych informatorach.

Trybunał zauważył jednak,

że w sprawie dwutygodnika

„Ravage” motywem informa-

tora nie był zamiar przekaza-

nia informacji leżącej w inte-

resie publicznym, którą szerszy

krąg zainteresowanych powi-

nien poznać. Działał w celu od-

wrócenia uwagi od siebie, jak

wykazało bowiem późniejsze

śledztwo, to on był odpowie-

dzialny za podłożenie ładun-

ków wybuchowych. Z tego

powodu strasburscy sędzio-

wie uznali, że nie mógł on ko-

rzystać z takiej samej ochrony,

jaka przysługuje tradycyjnym

źródłom dziennikarskim, oraz

że nie można w sprawie stoso-

wać standardów wynikających

z wcześniejszych spraw. Ponad-

to sama fundacja nie wskaza-

ła, w jaki sposób przeszukanie

zniweczyło poufność powierzo-

nych informacji, a do samego

przeszukania doszło w związku

ze zniszczeniem listu. Z tych

względów ETPC uznał skar-

gę za oczywiście bezzasadną,

wydając w maju decyzję o jej

niedopuszczalności.

koordynatorka

projektu „Europa

Praw Człowieka”

Helsińskiej Fundacji

Praw Człowieka

Dominika

Bychawska-

-Siniarska

Prenumerata:

Cena prenumeraty dziEnniKa GazETa Prawna: wersja Standard – miesięczna ( sierpień 2014 r.): 96 zł: – sierpień–grudzień 2014 r.: 456,25 zł: wersja Premium – miesięczna

(sierpień 2014 r.): 112 zł – sierpień–grudzień 2014 r.: 540,00 zł. wszystkie ceny brutto (zawierają 8 % VaT). więcej informacji na stronie www.gazetaprawna.pl/prenumerata

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

Organizacja wystaw, koncertów i przedstawień

Prawo zamówień PubliCznyCh

Wyższa kultura wyda

ArkAdiusz

koPer

wicedziekan rady

okręgowej izby radców

Prawnych w Warszawie

MAtyldA

krAszeWskA

radca prawny

w okręgowej izbie

radców Prawnych

w Warszawie

występ metalliki na Stadionie narodowym

w ramach sonisphere Festival był jednym z mocniejszych akcetów na koncertowej mapie tego lata

Dokonane zmiany

w prawie zamówień

publicznych, wbrew

intencjom autorów,

nie przyniosły

wysypu wydarzeń

kulturalnych

o światowym

bądź europejskim

formacie

onad kwartał temu, po

wielu tygodniach prac,

konsultacji społecznych

i publicznej dyskusji,

weszły w życie zmiany

w prawie zamówień pu-

blicznych (PZP). noweli-

zacja m.in. podwyższyła próg bagatel-

ności, do którego zamawiający mogą

dokonywać zakupów bez zastosowania

rygoru ustawy, a także wprowadziła

liczne rozwiązania mające usprawnić

procedurę wydatkowania środków pu-

blicznych. Wiele uwagi w nowej regu-

lacji poświęcono instytucjom kultury

– muzeom, teatrom, filharmoniom,

operom i in. Licząc, że wprowadzenie

ułatwień dla tych podmiotów pozwoli

cieszyć się odbiorcom wysoką kulturą

na światowym poziomie.

W zmianach pokładano wielkie ocze-

kiwania związane z odformalizowa-

niem i przyspieszeniem procedur oraz

z wprowadzeniem potencjalnych uła-

twień, które miały przysłużyć się za-

równo wykonawcom, jak i zamawia-

jącym. Po tygodniach funkcjonowania

nowych przepisów widać już pierwsze

efekty zmian. niestety, rzeczywistość

różni się znacząco od planów, jakie wią-

zano z nowelizacją.

Elastyczne zakupy

Podwyższenie progu stosowania

ustawy do 126 747 zł (a więc wyrażo-

nej w złotych równowartości kwoty

30 tys. euro) bezdyskusyjnie zwiększy-

ło elastyczność dokonywania zakupów

i umożliwiło zamawiającym swobodę

realizacji własnych potrzeb. Z punk-

tu widzenia ustawodawcy są to po-

trzeby „mniej kosztowne”. teoretycz-

nie więc, stawiając takie zakupy poza

normami PZP, wyłączono zewnętrzną

kontrolę stosowanych przy tym przez

zamawiających procedur, chociażby

z powodu wyłączenia możliwości ko-

rzystania przez wykonawców ze środ-

ków ochrony prawnej przewidzianych

w PZP. W praktyce jednak zamawiający

są rozliczani nie tylko z kwot wydat-

kowanych w ramach PZP, ale z każde-

go wydatku. Wykładając te mniejsze

kwoty, zamawiający zobowiązani są do

stosowania zasad wynikających z prze-

pisów o finansach publicznych, w tym

dotyczących racjonalnego, celowego

i gospodarnego dysponowania środ-

kami publicznymi, muszą mieć także

na względzie przepisy ustawy o odpo-

wiedzialności za naruszenie dyscypliny

finansów publicznych. Wydatki baga-

telne są więc kontrolowane przez in-

stytucje nadzorujące zamawiających,

co przy kwocie rzędu równowartości

30 tys. euro wymusza konieczność czę-

ściowego sformalizowania procedur

niepublicznych, na przykład poprzez

przygotowanie upublicznionego regula-

minu udzielania zamówień o wartości

poniżej tego progu.

Podwyższenie progu bagatelności nie

oznacza też, że zamówienia poniżej tej

kwoty mogą być dokonywane dowolnie,

bez podawania ich do publicznej wiado-

mości. Wręcz przeciwnie – ustawodaw-

ca w sposób jednoznaczny w uzasadnie-

niu do projektu nowelizacji przesądził,

że wzrost konkurencji na rynku zamó-

wień publicznych, a więc nadrzędny cel

zmian, pożądany z punktu widzenia

interesu publicznego, przekładający się

na obniżenie cen, przy równoczesnym

podniesieniu lub utrzymaniu jakości,

będzie możliwy przede wszystkim dzię-

ki jawności i przejrzystości postępowań

(np. publikacji ogłoszeń).

Dlatego zamawiający, wobec znacz-

nego wzrostu progu stosowania ustawy,

co pociąga za sobą większą odpowie-

dzialność, zostali przez ustawodawcę

zobowiązani do dodatkowej pracy po-

legającej na uszczegółowieniu i sforma-

lizowaniu udzielania zamówień baga-

telnych. O ile dla dużych podmiotów,

jak ministerstwa czy agencje rządowe,

opracowanie dodatkowej procedury nie

jest problematyczne, o tyle dla mniej-

szych, lokalnych jednostek, np. nie-

wielkich muzeów, niedysponujących

działem zamówień publicznych czy

etatowym prawnikiem, takie zadanie

to poważne i często bardzo kosztowne

wyzwanie.

Wewnętrzne procedury

Podobnie ma się sprawa z wprowadze-

niem do PZP nowej regulacji umożli-

wiającej instytucjom kultury dokony-

wanie określonej kategorii zakupów,

tym razem już o niebagatelnej war-

tości, z wyłączeniem ustawowego ry-

goru.

Od 16 kwietnia 2014 r. instytucje kul-

tury nie stosują bowiem przepisów PZP

do zamówień, których przedmiotem są

dostawy lub usługi z zakresu działalno-

ści kulturalnej związanej z organizacją

wystaw, koncertów, konkursów, festi-

wali, widowisk, spektakli teatralnych,

przedsięwzięć z zakresu edukacji kultu-

ralnej lub z gromadzeniem materiałów

bibliotecznych przez biblioteki lub mu-

zealiów, jeżeli zamówienia te nie służą

wyposażaniu zamawiającego w środki

trwałe przeznaczone do bieżącej obsłu-

gi jego działalności i ich wartość jest

mniejsza niż progi unijne.

Wobec tak licznych wątpliwości

instytucje kultury nie

podejmują trudu udzielania

wartościowych zamówień

z wyłączeniem PZP. Korzystają ze

starych i sprawdzonych rozwiązań,

które wbrew pozorom dają większą

swobodę

fOt tOmasZ miecZnik/fOrum

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

prawnik

22–24 sierpnia 2014 nr 162 (3803)

gazetaprawna.pl

awania pieniędzy

Założeniem nowelizacji w tym zakre-

sie było odformalizowanie zamówień

związanych z kulturą i sztuką. Z uwagi

na dość obszerną dokumentację, jaką

każdorazowo należało sporządzić przy

udzieleniu zamówienia i przygotowa-

niu kontraktu z artystą lub twórcą, wy-

łączenie spod reżimu PZP określonej

kategorii zamówień (dedykowanych po-

trzebom kulturowym społeczeństwa)

miało w zamierzeniu usunąć barie-

ry biurokratyczne i przyczynić się do

znacznego powiększenia się zbiorów

muzealnych, zwiększenia udziału za-

granicznych artystów w wydarzeniach

takich jak koncerty, festiwale, widowi-

ska i spektakle teatralne organizowane

przez polskie instytucje kultury.

Niestety, podobnie jak w przypad-

ku zamówień o wartości bagatelnej,

wprowadzenie nowych rozwiązań dla

instytucji kultury wiąże się z koniecz-

nością przystosowania wewnętrznych

procedur wydatkowania do obecnego

stanu prawnego. Nie należy przy tym

zapominać, że PZP jest jedynie niewiel-

ką częścią systemu prawnego obowią-

zującego w naszym kraju i nie można

tej regulacji stosować w oderwaniu

od innych, nie mniej istotnych norm

prawnych.

ciażby z uwagi na wyżej wspomniany

fakt, że instytucja wydatkująca środki

z budżetu państwa zawsze (w taki czy

inny sposób) będzie z tego rozliczona.

Zamawiający powinni więc stosować

jakąś procedurę wyboru, dokumento-

wać proces zakupowy itp.

Całkowite odformalizowanie pro-

cedury nie jest możliwe również ze

względu na dodatkowe obowiązki na-

łożone na zamawiających chcących sko-

rzystać z dobrodziejstwa art. 4 pkt 8b

PZP. Zgodnie z art. 37a – 37d ustawy

o organizowaniu i prowadzeniu dzia-

łalności kulturalnej, podmioty prowa-

dzące działalność kulturalną, udzielając

tego rodzaju zamówienia, zobowiąza-

ne są do publikacji dwóch ogłoszeń.

Pierwszego – o udzielanym zamówie-

niu i drugiego – o udzieleniu lub nie-

udzieleniu zamówienia. Dodatkowo

ustawa nakłada na zamawiających obo-

wiązek działania w sposób zapewnia-

jący przejrzystość i równe traktowanie

podmiotów zainteresowanych wyko-

naniem kontraktu.

Ponieważ PZP nie zawiera nawet

ogólnych wytycznych odnośnie do

tego, jak nabyć dostawy i usługi, ko-

rzystając z dobrodziejstwa art. 4 pkt 8b,

a informacje o sposobie wydatkowania

zawarte w ustawie o organizowaniu

i prowadzeniu działalności kulturalnej

są ogólne i szczątkowe, po raz kolejny

ciężar doregulowania przedmiotowej

kwestii spoczął na instytucjach kultury

(zamawiających).

Tymczasem procedura wydatkowa-

nia kwot bliskich progom unijnym po-

winna zapewniać racjonalne i celowe

obracanie środkami publicznymi, a do

tego dawać gwarancję konkurencyj-

ności postępowań i jawności działań

zamawiającego. Nie da się zapewnić

tych elementów, nie formalizując pro-

cesu zakupowego. Zamawiający będą-

cy instytucjami kultury powinni więc

stworzyć regulaminy dokonywania

wydatków na podstawie art. 4 pkt 8b

PZP, przewidzieć tryby udzielania za-

mówień w możliwie konkurencyjny

sposób, zapewnić dokumentowanie

zakupów w celu umożliwienia jaw-

ności postępowania itp.

Gminne ośrodki kultury

czy niewielkie muzea wyposażono

w narzędzie do swobodnego

wydatkowania ogromnych

kwot, odbierając im jednak

możliwość nieograniczonego

korzystania z niego

Tego typu regulaminy potrafią być

bardzo rozbudowane i zawierają nie-

zliczone ilości załączników z wzorami

dokumentów. Określają tryby, terminy

i nieraz wykaz quasiśrodków ochrony

prawnej. Opracowanie takiego mate-

riału jest możliwe, jeśli zamawiający

jest ogromną i dobrze uposażoną jed-

nostką budżetową, lecz co w przypadku

gminnych ośrodków kultury, niewiel-

kich muzeów, instytutów itp.? O tych

ostatnich całkowicie zapomniano,

z jednej strony wyposażając je w na-

rzędzie do swobodnego wydatkowania

ogromnych kwot, a z drugiej odbiera-

jąc im możliwość nieograniczonego

korzystania z niego.

Zaświadczenia o niekaralności

Nowy art. 4 pkt 8b PZP jest odpowie-

dzią organów stanowiących prawo na

potrzeby współczesnej, zglobalizowanej

rzeczywistości, w której świat drastycz-

nie się skurczył. Krajowa kultura i sztu-

ka nie są już wystarczające i dlatego

sięgnięto dalej, do światowych zasobów.

Oczywiste jest, że konieczność przed-

stawiania przez gwiazdy światowego

formatu zaświadczeń o niekaralności

lub oświadczeń o spełnianiu warunków

udziału w postępowaniu odbierało pre-

stiż wielkim wydarzeniom i utrudniało

ich organizację.

Ustawodawca otrzymał konkretny

problem i przedstawił jego rozwią-

zanie, jednak nie uwzględnił, że wy-

datkowanie tak wielkich kwot (bywa

że przekraczających pół miliona zło-

tych) nie może odbywać się w oderwa-

niu od jakichkolwiek regulacji, cho-

Organizacja, czyli właściwie co

Pomijając kwestie natury formalnej,

pozostaje jeszcze jedna bardzo istotna

przeszkoda, która sprawia, że insty-

tucje kultury dość rzadko korzystają

z dobrodziejstwa nabywania dostaw

i usług z zakresu działalności kultural-

nej z wyłączeniem reżimu PZP. Przy-

czyny są prozaiczne, lecz w gruncie

rzeczy znaczące, a są nimi nierozwiane

do dziś wątpliwości interpretacyjne.

Jak bowiem rozumieć pojęcie „orga-

nizacja”?

Czy w odniesieniu do koncertu cho-

dzi jedynie o podpisanie kontraktu

z danym artystą, czy może w tę katego-

rię wpisać usługę sprzątania po całym

wydarzeniu? Gdzie należałoby postawić

granicę „organizacji” i które spośród

czynności faktycznie wykonywanych

w celu przygotowania i przeprowadze-

nia koncertu można tak skategoryzo-

wać? Czy wydrukowanie plakatów re-

klamujących takie wydarzenie można

uznać za organizację koncertu, czy być

może wiązałoby się to z nabyciem przez

zamawiającego środków trwałych prze-

znaczonych do bieżącej obsługi jego

działalności?

Podobnie ma się sprawa z nabyciem

gablot niezbędnych dla zorganizowania

wystawy eksponatów, wymagających

przykładowo przechowywania w stałej

temperaturze, w określonej wilgotności

i przy określonym stopniu zacienienia.

Interpretując przepisy literalnie, za-

mawiający mógłby podpisać umowę

obejmującą przygotowanie takiej wy-

stawy, ale nie mógłby już nabyć ww.

gablot niezbędnych, by w ogóle się od-

była. Również w przypadku bibliotek

oraz muzeów nie zostało wyjaśnione,

w jaki sposób jednostki te mają nabyć

w trybie art. 4 pkt 8b PZP książki lub

odpowiednio zbiory muzealne, skoro

przepisy wyraźnie wyłączają stoso-

wanie tego rozwiązania dla wyposa-

żania zamawiającego w środki trwałe

przeznaczone do bieżącej obsługi jego

działalności.

Wobec tak licznych wątpliwości,

z których powyżej przedstawiliśmy

jedynie kilka wybranych, instytucje

kultury nie podejmują trudu udzie-

lania wartościowych zamówień z wy-

łączeniem PZP. Korzystają ze starych

i sprawdzonych rozwiązań, które

wbrew pozorom dają większą swobo-

dę wydatkowania i nie narażają ich na

zarzut naruszenia przepisów zamó-

wieniowych.

Stosunkowo niedługi czas stosowania

nowelizacji wystarczył, aby zauważyć,

że choć założenia były prawidłowe, brak

konsekwencji i globalnego spojrzenia

na potrzebę zmian PZP, nieuwzględnie-

nie praktyki i innych norm prawnych,

nie przynoszą oczekiwanych skutków.

A dokonane zmiany nie przyniosły

rewolucji w zakresie rozwoju kultu-

ry i sztuki i nie spowodowały wysypu

wydarzeń kulturalnych o światowym

bądź europejskim formacie. Pozostaje

jedynie mieć nadzieję, że po wakacjach

będzie lepiej.

widziane

z dystansu

Jak wygrać? Historia wojen i marketing

Maciej

Bobrowicz

radca prawny,

mediator

gospodarczy

i sądowy,

prezes KRRP

w latach 2007–2013

arketing to

wojna, w której

wrogiem jest

konkurencja,

a klient to terytorium do

zdobycia – napisali Al Ries

i Jack Trout w jednej ze

swoich książek. Historia

ludzkości to historia

konfliktów. Według Willa

i Ariel Durant, którzy

przeanalizowali 3438 lat

naszej historii, zaledwie

niecałe 10 proc. tego okresu

(268 lat) było wolne od wojen.

Jakże ciekawe byłoby zbadać,

kto i jak, a co najważniejsze,

dlaczego te konflikty

wygrywał. Sięgnijmy do

najbardziej znanych bitew,

będących przedmiotem

analiz wszystkich liczących

się uczelni wojskowych.

Gaugamela (331 p.n.e.):

Aleksander Wielki łamie

wszelkie zasady staczania

bitew w tamtych czasach,

atakuje króla Persów w

niekonwencjonalny sposób i

rozbija jego armię. Pod Crecy

w 1346 r. 5,5 tys. Anglików

pokonuje 20 tys. Francuzów

za pomocą nowatorskiej

technologii wojennej

– długiego łuku angielskiego.

Pod Austerlitz Napoleon

zaskoczył przeciwnika

,,szybkością manewrową”.

Wojny wygrywali ci,

którzy potrafili zaskoczyć

przeciwnika: nieoczekiwa-

nym ruchem, koncentracją

sił, szybkością, technologią.

Pierwsza wojna światowa

przyniosła taką liczbę ofiar,

ponieważ początkowo

toczona była w sposób, jaki

prowadzono wojny napole-

ońskie. Druga wojna

światowa zaskoczyła tych,

którzy nie doceniali

skuteczności czołgów.

Ale stratedzy, którzy

wyobrażali sobie, że kolejne

wojny właśnie będą tak

prowadzone, srodze się

zawiedli. Ostatnie wojny

obserwowane na ekranach

telewizorów to użycie

śmigłowców i ,,chirurgiczne

cięcia”. Ale konflikt ukraiń-

ski znowu zaskoczył tych,

którzy sądzili, że stabilne

strategie i opracowane w

szczegółach taktyki

zapewnią im przewagę w

potencjalnym konflikcie

zbrojnym. Ostatnie wydarze-

nia pokazują też, że wojna

toczy się o ich percepcję.

Globalizacja mediów

i internet dają przecież

nieograniczone możliwości

zakotwiczania informacji w

umysłach odbiorców i

przekonania ich do swoich

racji. To ,,reportaże” i obrazy

specjalnie preparowane,

a następnie udostępniane

ogólnoświatowym mediom.

To armia sieciowych trolli

realizujących określone

zadania (polecam polskie

portale internetowe, w

których na forach dyskutują-

cych o konflikcie roi się od

podstawowych błędów

gramatycznych i propagan-

dowych wpisów dokona-

nych z całą pewnością nie

przez stałych polskich

użytkowników). Terytorium,

o które toczy się wojna, jest

przerażająco małe: jego

szerokość nie przekracza

15 cm. To wojna o nasz

umysł, o nasze postrzeganie

konfliktu, o nasze przekona-

nia. Współczesny marketing

to również wojna rozgrywa-

jąca się w umysłach

klientów. W wojnie tej wcale

nie muszą wygrać ci, którzy

mają lepsze produkty

i usługi. Wygrają ją ci, którzy

zapewnią sobie lepsze ich

postrzeganie.

Wojny marketingowe

rozgrywają się w umysłach

naszych klientów. Już

wyobrażam sobie głosy

sprzeciwu „Tak, ale nas to

nie dotyczy”. Nas prawników

to nie dotyczy! Naprawdę?

Przecież sprzedajemy usługi

niematerialne. Kto widział

poradę prawną? Materializu-

jemy ją często w formie

opinii prawnej, ale nie

zmienia to istoty rzeczy.

Klient nie ma możliwości

oceny jakości naszej pracy, bo

przecież nie jest prawni-

kiem. Jak więc dokonuje

wyboru prawnika i ocenia

go? Odpowiedź na to pytanie

jest warta miliony!

Dla klienta jakość naszej

usługi jest jakością naszej

obsługi! A tu znajdujemy się

w niczym nieograniczonej

przestrzeni percepcji

naszego klienta. Nigdy nie

zostawię złotówki w

najnowocześniejszym banku

na świecie, jeśli jego

pracownicy będą niemili,

a opłaty za korzystanie

z rachunku zmieniane dwa

razy na miesiąc.

Jakie wnioski wypływają

z analizy historii prowadze-

nia wojen? ,,Wojny marke-

tingowe” wygrywają ci,

którzy mają skuteczne

strategie i wiedzą, jak i czym

zaskoczyć konkurencję. I co

najważniejsze wiedzą, że te

wojny toczą się również

w umysłach ich klientów.

Plik z chomika:

Pajak77

Inne pliki z tego folderu:

DGP_2014_03_20_kadry_i_place.pdf (2775 KB)
DGP_2014_07_22_firma_i_prawo.pdf (2342 KB)
DGP_2014_01_21_przewodnik_msp_leasing.pdf (522 KB)
DGP_2014_05_14_dotacje_unijne.pdf (361 KB)
DGP_2014_08_04_podatki_i_ksiegowosc.pdf (2859 KB)

DGP_2014_08_22_prawnik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: