William Faulkner Światłość w sierpniu
Przełożył Maciej Słomczyński Czytelnik-Warszawa 1989
Tytuł oryginału angielskiego Light in August
© Copyright for the Polish translation by Maciej Słomczyński, Warszawa, 1959
Okładkę i kartę tytułową projektował Jan Bokiewicz
83-07-01855-2 (broszura) ISBN 83-07-01855-0 (oprawa)
l
Siedząc przy drodze i patrząc na wóz, który wspina się ku niej pod górę, Lena myśli: „Przyszłam tu z Alabamy. Kawał świata. Całą drogę z Alabamy, pieszo. Kawał świata". I równocześnie myśli: Chociaż byłam niecały miesiąc w drodze, jestem już w Missisipi, dalej od domu niż kiedykolwiek przedtem. Jestem teraz nawet dalej od Doane's Mili, niż byłam wtedy, kiedy miałam dwanaście lat.
Nawet w Doane's Mili nie była nigdy, zanim jej ojciec i matka nie umarli, chociaż sześć albo osiem razy w ciągu roku jeździła w lichej sukience wozem do miasta, opierając bose stopy o dno wozu, podczas gdy zawinięte w papier buty leżały obok na koźle. Wkładała buty tuż przed wjazdem do miasta. Kiedy była już dużą dziewczyną, prosiła ojca, żeby zatrzymywał wóz na skraju miasta, zsiadała i szła pieszo. Nie chciała mówić ojcu, dlaczego woli iść. Myślał, że to z powodu gładkiej nawierzchni ulic i chodników. Ale robiła to, bo wierzyła, że ludzie, którzy zobaczą ją, gdy będzie ich mijała pieszo, uwierzą, że ona także mieszka w mieście.
Kiedy miała dwanaście lat, jej ojciec i matka umarli tego samego lata w zbitej z okrąglaków chacie, składającej się z trzech izb i sieni. Umarli w izbie oświetlonej naftową lampą, wokół której tańczyły owady. Nagą podłogę izby nagie stopy ludzkie wygładziły jak stare srebro.
Była najmłodsza z żyjących dzieci. Jej matka umarła pierwsza. Powiedziała: — Zaopiekuj się tatą, — Lena posłuchała. Później, pewnego dnia, ojciec powiedział: — Pojedziesz do Doane's Mili
z McKinleyem. Przygotuj się, żebyś była gotowa do drogi, kiedy nadjedzie. — Potem umarł. Jej brat McKinley przyjechał wozem. Po południu pochowali ojca w gaiku za wiejskim kościółkiem i postawili mu sosnowy krzyżyk. Następnego ranka wraz z McKinleyem odjechała wozem do Doane's Mili. Odjechała na zawsze, chociaż prawdopodobnie nie wiedziała jeszcze wówczas o tym. Wóz był pożyczony i brat przyrzekł go zwrócić przed zapadnięciem nocy.
Brat pracował w tartaku. Wszyscy ludzie w wiosce pracowali w tartaku albo dla tartaku. Tartak ciął sosnę. Stał tu już siedem lat, a zanim upłynie jeszcze siedem, wyniszczy cały drzewostan w swoim zasięgu. Wtedy część maszyn i większość ludzi, którzy go prowadzili, żyli z niego i dla niego, zostanie załadowana na ciężarowe platformy i wywieziona. Ale ponieważ nowy sprzęt zawsze można kupić na raty, więc niektóre fragmenty maszyn pozostaną: cienkie, kłujące w oczy nieruchome koła o przedziwnym wyglądzie, które wyrastają z rumowiska cegieł i chwastów;, wypatroszone kotły, unoszące swe zardzewiałe i nie dymiące już kominy, o wyrazie upartym, pełnym zawodu i osłupienia ponad wypełnionym kikutami i dołami obrazem zupełnego, cichego spustoszenia, nie przeoranym, nie uprawionym, spływającym z wolna do czerwonych zwężających się rozpadlin podczas długich, cichych deszczów jesieni i szalejącej furii wiosennych burz. Wówczas nazwa tej wioski, nie figurująca w rejestrach ministerstwa poczt podczas najlepszych jej dni, nie zostanie nawet w pamięci trawionych anemią włóczęgów-spadkobierców, którzy rozbiorą budynki, aby je spalić w kuchenkach i żelaznych piecykach.
Gdy Lena przybyła, było tam może pięć rodzin. Był także tor kolejowy i przystanek, przez który raz dziennie przelatywał z wrzaskiem pociąg towarowo-osobowy. Pociąg można było zatrzymać czerwoną chorągiewką, ale zwykle wynurzał się niespodziewanie jak duch spomiędzy spustoszonych pagórków i wyjąc upiornie mijał tę mniej-niż-wioskę, porzuconą jak zapomniany koralik z rozerwanego sznura.
Brat był o dwadzieścia lat starszy od niej. Nie przypominała go już sobie prawie, kiedy przybyła, żeby z nim zamieszkać. Żył w czteroizbowym, niemalowanym domu ze swoją przepracowaną i zmęczoną macierzyństwem żoną. Prawie przez połowę każdego 6
roku bratowa zajęta była rodzeniem albo przychodzeniem do siebie po porodzie. Podczas tych okresów Lena robiła całą robotę w domu i opiekowała się pozostałymi dziećmi. Później powiedziała do siebie: „Myślę, że pewnie dlatego sama tak prędko postarałam się o swoje własne".
Przybudówka, w której sypiała, była w tyle domu i miała okno, które Lena nauczyła się otwierać i zamykać zupełnie bezszelestnie po ciemku, chociaż w tym samym pokoju sypiał z nią najpierw najstarszy bratanek, potem dwóch bratanków, a potem trzech. Mieszkała tam osiem lat, zanim otworzyła to okno po raz pierwszy. Ale zanim otworzyła je po raz dwunasty, odkryła, że lepiej było go w ogóle nie otwierać. Powiedziała do siebie: „Mam już takie szczęście".
Bratowa powiedziała bratu. Wtedy zauważył w jej sylwetce zmianę, którą powinien był zauważyć trochę wcześniej. Był to twardy człowiek. Skończył właśnie czterdzieści lat i zdążył już wypocić z siebie młodość, czułość, łagodność i prawie wszystkie inne uczucia, poza zawziętym, rozpaczliwym męstwem i posępnym poczuciem dumy rodowej. Nazwał ją kurwą. Oskarżył wiaś-ciwego człowieka. (Zresztą młodych, nieżonatych mężczyzn i słomianych wdowców było jeszcze mniej niż rodzin). Ale nie przyznała mu racji, chociaż człowiek ów odjechał już przed sześcioma miesiącami. Powtarzała uparcie: — On przyśle po mnie. Powiedział,, że po mnie przyśle. — Było w jej niewzruszoności coś owczego. Czerpała z zasobów cierpliwej, niezmiennej wierności, na której tacy Łukasze Burchowie polegają i w którą wierzą, chociaż nie pragną być obecni, kiedy zaistnieje konieczność jej okazania. W dwa tygodnie później jeszcze raz wspięła się na okno. Tym razem szło jej trochę trudniej. „Gdyby mi wtedy szło tak ciężko, nie potrzebowałabym teraz tego robić" — pomyślała. Mogła odejść drzwiami w świetle dnia. Nikt by jej nie zatrzymywał. Może wiedziała o tym. Ale wolała odejść nocą przez okno. Niosła wachlarz z palmowych liści i mały tobołek, zawinięty schludnie w wielką, kolorową chustkę. Zawierał on, pomiędzy innymi rzeczami, trzydzieści pięć centów w piątkach i dziesiątkach. Buty należały do jej brata. Dostała je od niego. Były mało noszone, bo latem żadne z nich nigdy nie nosiło obuwia. Kiedy poczuła pył drogi pod stopami, zdjęła buty i poniosła je w ręce.
Szła już tak prawie cztery tygodnie. Te wołające z oddali cztery tygodnie poza nią są cichym korytarzem, wybrukowanym nie opadającą, spokojną wiarą i zaludnionym dobrymi, bezimiennymi twarzami i głosami: Łukasz Burch? Nie znam. Nie znam w okolicy nikogo o tym nazwisku. Ta droga? Prowadzi do Poca-hontas. On może tam być. To możliwe. Tu jest wóz, który ma jechać -kawałek w tamtą stroną. Zabierze cię. Odwija się teraz poza nią długi, monotonny szereg spokojnych, równych przemian, z dnia w ciemność i znów z ciemności w dzień, przez które przesuwa się w jednakowych, bezimiennych j powolnych wozach; jak gdyby przez szereg skrzypiących i kołyszących się wcieleń. Była jak coś poruszającego się wiekuiście po powierzchni urny.
Wóz wspina się ku niej pod górę. Wyminęła go o milę stąd. Stał przy drodze. Muły spały w uprzęfy. Głowy ich wskazywały kierunek, w którym szła. Po drugiej stronie płotu zobaczyła dwóch mężczyzn, siedzących w kucki przy stodole. Spojrzała na wóz i na ludzi tylko raz, jednym, wszechobejmującym spojrzeniem, szybkim, niewinnym i dokładnym. Nie zatrzymała się. Było bardzo prawdopodobne, że mężczyźni po drugiej stronie płotu nie zauważyli nawet jej spojrzenia, skierowanego na nich i na wóz. Nie obejrzała się za siebie. Zniknęła im z oczu, idąc wolno — z butami rozsznurowanymi na kostkach — póki nie osiągnęła szczytu pagórka o milę dalej. Wtedy usiadła nad brzegiem płytkiego rowu, opuściła nogi i zdjęła buty. Potem usłyszała wóz. Słyszała go przez pewien czas. A później zobaczyła go, gdy wspinał się na pagórek.
Ostry i zgrzytliwy trzask i stukot jego wyschniętego i nie naoliwionego drzewa i żelastwa jest powolny i przeraźliwy. Jest to szereg suchych, leniwych odgłosów, niosących się na pół mili poprzez gorące, nieruchome, tęskne milczenie sierpniowego popołudnia. Chociaż muły wloką się miarowo w nieprzemijającej hipnozie, pojazd zdaje się nie posuwać. Tak nieznaczny jest jego ruch naprzód, że wydaje się na zawsze zawieszony pośrodku dali, jak lichy paciorek na miękkim, czerwonym sznurku drogi. Wrażenie jest tak bardzo prawdziwe, że patrząc nań, oko gubi go, a jego obraz zaciera się i zlewa z całą tą drogą i jej wszystkimi spokojnymi, jednostajnymi przemianami, które płyną między nocą a dniem, jak raz już odmierzona nić, nawijana z powrotem
na szpulkę. Aż wreszcie odgłos ten zdaje się nadchodzić z jakiegoś nieistotnego, nie istniejącego miejsca, leżącego poza przestrzenią — powolny, straszliwy i bez znaczenia, jak gdyby pochodził od ducha, który wyprzedza o pół mili swe własne ciało. „Z tak daleka go słyszałam, zanim go zobaczyłam" — myśli Lena. Myśli o tym, że znów się posuwa naprzód, że znów jedzie. A równocześnie myśli: W ten sposób jadą przez pól mili, a nie wsiadlam nawet jeszcze na wóz. Wóz nie dojechal jeszcze nawet do miejsca, w którym czekam. A kiedy mnie już w nim nie będzie, wtedy będzie mnie wiózl jeszcze przez pól mili. Czeka teraz, nie patrząc nawet na wóz, a myśli biegną łatwo, szybko i spokojnie, wypełnione łagodnymi twarzami i głosami: Łukasz Burch? Mówisz, że szukalaś w Pocahontas? Ta droga? Prowadzi do Springvale. Zaczekaj tu. Niedlugo będzie tędy przejeżdżal wóz i zabierze cię w tamtą stroną. I równocześnie myśli: „Jeżeli ten wóz jedzie do Jefferson, to Łukasz Burch usłyszy mnie, zanim mnie zobaczy. Usłyszy wóz, ale nie będzie wiedział. Więc będzie jedna osoba w obrębie jego słuchu, zanim ją zobaczy. A potem zobaczy mnie i będzie podniecony. A wtedy zobaczy dwie osoby, zanim sobie o tym przypomni".
Siedząc w cieniu pod ścianą stodoły Armstid i Winterbottom zauważyli ją, kiedy przechodziła drogą. Zauważyli od razu, że jest młoda, w ciąży i obca.
— Ciekaw jestem, skąd wzięła to brzucho? — powiedział Winterbottom,
— Ciekaw jestem, z jak daleka przydźwigała je piechotą? — powiedział Armstid.
— Myślę sobie, że odwiedzała kogoś w okolicy — powiedział Winterbottom.
— Myślę sobie, że nie. Słyszałbym o tym. Nie była też u nikogo w moich stronach, bobym też o tym słyszał.
— Myślę sobie, że ona wie, dokąd idzie — powiedział Winterbottom. — Wygląda na to.
— Nie ujdzie daleko, a już będzie miała towarzystwo — powiedział Armstid.
Kobieta minęła ich już, niosąc swoje wyraźne, wzdęte brze-
mię. Żaden z nich nie zauważył nawet jej spojrzenia, gdy przechodziła w swej workowatej, wypłowiałej niebieskiej sukience, niosąc wachlarz z liści palmowych i mały, zawinięty w chustkę tobołeczek.
— Z bliska to ona nie przyszła — powiedział Armstid. — Wlecze się, jakby szła tą drogą ładny kawał czasu i miała jeszcze kawał drogi przed sobą.
— Pewnie wybiera się w odwiedziny do kogoś tu w okolicy — powiedział Winterbottom.
— Myślę sobie, że chybabym słyszał o tym — powiedział Armstid.
Kobieta poszła dalej. Nie obejrzała się. Zniknęła im z oczu — obrzmiała, powolna, stateczna, nie popędzana niczym i nie znużona jak pogłębiające się wokół popołudnie. Zniknęła także z ich rozmowy, a może nawet z ich myśli, bo po pewnym czasie Armstid powiedział to, co przyjechał powiedzieć. Żeby to powiedzieć, przemierzył już poprzednio dwa razy po pięć mil swoim wozem i po trzy godziny siadywał, popluwając, pod cienistą ścianą stodoły Winterbottoma, z tą nieskończoną powolnością i brakiem bezpośredniości ludzi swego rodzaju. Chodziło o to, ile miał dać Win-ferbottomowi za bronę, którą Winterbottom miał do sprzedania. W końcu Armstid spojrzał na słońce i podał cenę, którą postanowił- ofiarować, leżąc w łóżku nocą przedwczoraj.
— Znam jednego takiego w Jefferson, od którego mógłbym ją kupić za tyle — powiedział. — Myślę, że kup ją sobie od niego — powiedział Winterbottom. — To prawie za bezcen.
— Pewnie — powiedział Armstid. Splunął. Znowu spojrzał na słońce i wstał. — Myślę, że trzeba będzie ruszać do domu.
Wdrapał się na wóz i obudził muły. To znaczy, wprawił je w ruch, bo tylko Murzyn wie, kiedy muł śpi, a kiedy nie śpi. Winterbottom odprowadził go aż do płotu i oparł ręce o najwyższą belkę ogrodzenia.
— Tak, tak — powiedział. — Pewnie. Sam bym tyle dał za tę bronę. Jeżeli jej nie weźmiesz, to niech mnie nazwą psem, jeżeli nie będę miał chęci kupić jej za taką cenę. Myślę sobie, że ten facet, co ją ma, musi pewnie mieć też parę mułów za pięć dolarów, co?
— Pewnie — powiedział Armstid. Ruszył i wóz wpadł w swo-10
je powolne, połykające odległość skrzypienie. Armstid także nie obejrzał się. Widocznie nie patrzy i przed siebie, bo nie widzi kobiety, siedzącej w przydrożnym rowie, póki wóz nie znajduje , się prawie na szczycie pagórka. W chwili kiedy rozpoznaje niebieską sukienkę, nie umie powiedzieć, czy kobieta w ogóle zauważyła wóz. Tak samo nikt nie mógłby dowiedzieć się, czy Armstid kiedykolwiek ją dostrzegł. Chociaż żadne z nich nie posuwa się widocznie w kierunku drugiego, zbliżają się z wolna ku sobie, w miarę jak wóz pełznie straszliwie ku niej w swej powolnej, dotykalnej aureoli drzemki i czerwonego pyłu, w którym nogi mułów przesuwają się jak we śnie, przerywanym rzadkim po-dzwanianiem uprzęży i gibkim unoszeniem się ich zajęczych uszu. Muły są wciąż jeszcze nie uśpione i nie przebudzone, kiedy je zatrzymuje.
Spod osłaniającego przed słońcem, wyblakłego, niebieskiego czepeczka, który stracił już barwę, ale nie od wody i mydła, kobieta spogląda na niego spokojnie i pogodnie. Jest młoda, ma miłą tw,arz, szczerą, przyjacielską i czujną. Nie porusza się jeszcze. Pod wypłowiałą sukienką, mającą ten sam wyblakły, niebieski kolor, jej ciało jest bezkształtne i nieruchome. Wachlarz i tobołek leżą na kolanach. Nie ma pończoch na nogach. Jej stykające się ze sobą nagie stopy odpoczywają w płytkim rowie. Nawet stojąca przy nich para ciężkich, zakurzonych męskich butów nie jest bardziej nieruchoma. W zatrzymanym wozie siedzi Armstid, zgarbiony, o wyblakłych oczach. Widzi, że rączka wachlarza owinięta jest starannie w ten sam wypłowiały niebieski materiał, z którego zrobiony jest czepeczek i sukienka.
— Jak daleko idziecie? — pyta.
— Starałam się ujść kawałek drogi, zanim się ściemni — mówi ona. Wstaje i podnosi buty. Powoli i ostrożnie wdrapuje się na drogę i podchodzi do wozu. Armstid nie schodzi, żeby jej pomóc. Trzyma tylko muły nieruchomo, podczas kiedy ona wdrapuje się ciężko na koło i kładzie buty pod siedzenie. Później wóz rusza.
— Dziękuję — mówi ona — to męczące tak iść pieszo.
Armstid ani razu nie przyjrzał się jej dokładnie. Ale zauważył już, że nie nosi obrączki. Nie patrzy na nią i teraz. Wóz znowu zanurza się w swoje powolne skrzypienie.
— Z jak daleka idziecie? — pyta Armstid. Kobieta wzdycha. Ale jest to nie tyle westchnienie, ile spokojny oddech, pełen, jak gdyby, spokojnego zdziwienia.
— Zdaje mi się teraz, że to porządny kawał drogi. Idę z Alabamy.
— Z Alabamy? W tym stanie? A gdzie wasi krewni? Ona też nie patrzy na niego.
— Chcę go spotkać gdzieś w tej okolicy. Może go znacie? Nazywa się Łukasz Burch. Mówili mi ludzie niedaleko stąd, że znajdę go w Jefferson i że pracuje tam w tartaku.
— Łukasz Burch. — Ton głosu Armstida jest prawie taki sam jak ton jej głosu. Siedzą obok siebie na pogiętym siedzeniu o popękanych sprężynach. Widzi jej złożone na kolanach ręce i profil pod czepeczkiem. Widzi to kątem oka. Zdaje się śledzić drogę, która odwija się pomiędzy gibkimi uszami mułów. — I przeszliście tę całą drogę pieszo, szukając go?
Ona nie odpowiada przez chwilę. Potem mówi: — Ludzie byli uprzejmi. Byli ogromnie uprzejmi.
— Kobiety także? — Kątem oka spogląda na jej profil i myśli: Nie wiem, co Marta na to powie. Myśląc: „Myślę sobie, że kobiety umieją być równocześnie dobre i niemiłe. Mężczyźni też mogą być tacy. Ale tylko zła kobieta potrafi być miła dla drugiej, która potrzebuje dobroci". Jednocześnie myśli: Ta/c. Wiem dokładnie, co Marta powie.
Ona siedzi, trochę pochylona ku przodowi, zupełnie nieruchoma. Jej profil jest zupełnie nieruchomy i jej policzek. — To dziwna rzecz — mówi.
— Czy to, że ludzie mogą spojrzeć na idącą drogą nieznajomą młodą dziewuchę w takim stanie jak wasz i wiedzą od razu, że mąż ją porzucił? — Ona nie porusza się. Nie naoliwione i pokrzywione deski wozu wpadają w pewnego rodzaju rytm, który zlewa się z powolnie mijającym popołudniem, z drogą, z upałem. — I próbujecie go tam odnaleźć?
Ona nie porusza się, najwyraźniej spoglądając na powolną drogę, między Uszami mułów i na jasny, przecięty drogą krajobraz.
— Myślę, że go znajdę. To nie będzie trudne. On będzie tam,
gdzie się schodzą ludzie i gdzie jest dużo śmiechu i żartów. Zawsze to lubił.
Armstid chrząka. Dźwięk ten jest dziki i szorstki. — Zbudźcie się, muły — mówi. A zanim wypowie swoją myśl na głos, mówi do siebie: „Myślę sobie, że go znajdzie. Myślę sobie, że ten facet wkrótce sprawdzi, jak grubo się omylił, osiadając po tej stronie Arkansasu, a może nawet Teksasu".
Słońce świeci skośnie. Oddalone jest teraz o godzinę od widnokręgu i od szybkiego nadejścia letniej nocy. Od drogi odchodzi tu koleina, spokojniejsza nawet niż droga.
— Jesteśmy na miejscu — mówi Armstid.
Kobieta porusza się natychmiast. Pochyla się i odnajduje buty. Widocznie nie chce zatrzymywać wozu, nawet na tyle czasu, ile go trzeba na ich włożenie.
— Dziękuję pięknie — mówi. ;— To bardzo się przydało.
— Nawet jeżeli zajdziecie przed zmrokiem do składu Var-nera, to i tak będziecie mieli jeszcze dwanaście mil do Jefferson — mówi Armstid.
Ona ściska niezgrabnie buty, zawiniątko i wachlarz w jednej ręce, a drugą ma wolną, żeby sobie pomóc przy schodzeniu. — Myślę, że trzeba iść — mówi.
Armstid nie dotyka jej. — Przenocujcie w moim domu — mówi. — Tam, gdzie kobiety... gdzie kobieta może wam... jeżeli wy... No, teraz chodźcie ze mną. Zabiorę was rano do Yarnera, a stamtąd podwiozą was do miasta. Ktoś będzie jechał, bo to sobota. Nie ucieknie wam przecież przez noc. Jeżeli jest w Jefferson, to jutro też tam będzie.
Kobieta siedzi zupełnie nieruchomo. Swój dobytek ciągle ściska w ręce, gotowa do zejścia. Patrzy przed siebie, tam gdzie droga zakręca i ucieka w dal, przecięta skośnymi cieniami.
— Myślę, że mi jeszcze zostało parę dni.
— Pewnie. Macie jeszcze dużo czasu. Tylko że możecie każdej chwili mieć towarzystwo, które jeszcze nie będzie umiało chodzić. Wejdźcie ze mną do domu.
Nie czekając na odpowiedź, puszcza muły w ruch. Wóz wjeżdża w koleinę niewyraźnej bocznej dróżki. Kobieta prostuje się, chociaż ciągle jeszcze ściska wachlarz, zawiniątko i buty.
— Nie chciałabym przeszkadzać — mówi. — Nie chciałabym robić kłopotu...
— Pewnie — mówi Armstid. — Chodźcie ze mną. — Muły po raz pierwszy poruszają się szybciej z własnej woli. — Czują ziarno — mówi Armstid, myśląc: „To jest właśnie kobieta. Sama podstawi nogę każdej innej siostrze-kobiecie, ale przejdzie bez wstydu przez cały kraj, bo wie, że mężczyźni się nią zaopiekują. Nic ją nie obchodzą inne kobiety. To przecież nie kobieta wpędziła ją w to, czego nie nazywa nawet kłopotem. Tak, tak. Pozwól tylko * którejś z nich wyjść za mąż albo narobić sobie kłopotu bez wychodzenia za mąż, a od razu odżegna się od rodzaju kobiecego i straci resztę swojego życia, próbując połączyć się z rodzajem męskim. Dlatego niuchają tabakę, palą i chcą głosować".
Kiedy wóz mija dom i jedzie w stronę stodółki, żona Armstida przygląda mu się, stojąc w drzwiach frontowych. Armstid nie patrzy w tamtą stronę, nie musi tam patrzeć, żeby wiedzieć, że ona tam będzie, że ona tam jest. „Tak — myśli złośliwie i z żalem, wprowadzając muły w otwartą bramę. — Wiem dokładnie, co powie". Zatrzymuje wóz. Nie musi patrzeć, aby wiedzieć, że żona jest teraz w kuchni i nie przygląda się już, tylko czeka. Wóz stoi. — Idźcie teraz do domu. — Armstid. zszedł z wozu, a kobieta schodzi powoli, przezornie wsłuchana w siebie.
— Jeżeli spotkacie kogoś, to będzie Marta. Ja przyjdę, kiedy nakarmię zwierzęta.
Nie patrzy na nią, gdy przechodzi ona przez podwórko w kierunku kuchni. Nie mą potrzeby tego robić. Krok po kroku wchodzi z nią razem w drzwi kuchenne i spotyka drugą kobietę, która przygląda się drzwiom kuchennym z takim samym wyrazem, z jakim patrzyła na wóz mijający front domu. „Myślę sobie, że wiem dokładnie, co ona powie" — myśli.
Wyprzęga muły, poi je, wprowadza do stajni, karmi i wpuszcza wracające z pastwiska krowy. Później wchodzi do kuchni. Żona jest tam jeszcze — siwiejąca kobieta z zimną, surową, gniewną twarzą, kobieta, która urodziła pięcioro dzieci w ciągu sześciu lat i wychowała je na mężczyzn i kobiety. Nie jest leniwa. On nie patrzy na nią. Podchodzi do zlewu, napełnia miednicę wodą z kubła i zawija rękawy. — Jej nazwisko jest Burch — mówi. — Przynajmniej takie jest nazwisko tego człowieka, które-
go szuka. Łukasz Burch. Ktoś tam po drodze powiedział jej, że on jest teraz w Jefferson. — Zaczyna się myć, odwrócony ku niej plecami. — Mówi, że przyszła aż! z Alabamy, sama jedna
i pieszo.
Pani Armstid nie odwraca się. Jest zajęta przy stole.
— Przestanie być sama, na długo przedtem, zanim znowu zobaczy Alabamę — mówi.
— I zanim zobaczy tego Burcha, jak sobie myślę. — Jest teraz bardzo zajęty przy zlewie. Mydli się i polewa wodą. Czuje, że żona patrzy na niego, na tył głowy, na plecy okryte przepoconą niebieską koszulą. — Mówi, że ktoś w Samson powiedział jej, że ktoś, kto się nazywa Burch, czy jakoś podobnie, pracuje w tartaku w Jefferson.
— A ona pewnie myśli, że go tam znajdzie. Czekającego. Z umeblowanym domem i ze wszystkim.
Nie umie odgadnąć z jej głosu, czy przygląda mu się ona jeszcze, czy już nie. Wyciera się rozdartym workiem po mące. — Może go i znajdzie. Jeżeli on ucieka przed nią, to myślę, że zobaczy, jak się paskudnie omylił, nie oddzielając się od niej rzeką Missisipi. — Teraz już wie, że ona patrzy na niego, ta siwiejąca kobieta, nie gruba i nie chuda; surowa wobec mężczyzn, surowa w pracy, ubrana w roboczą szarą sukienkę, zniszczona, dzika i szorstka, stojąca z rękami na biodrach i z takim wyrazem twarzy, jaki mają generałowie, którzy przegrali bitwę.
— Wy, chłopy — mówi.
— Co chcesz z nią zrobić? Wypędzić ją? A może dać jej spać w stodole?
— Wy, chłopy — mówi ona. — Wy, głupie chłopy.
Wchodzą razem do kuchni, chociaż pani Armstid idzie pierwsza. Podchodzi prosto do pieca. Lena stoi przy drzwiach. Głowę ma odkrytą i gładko uczesane włosy. Nawet niebieska sukienka jest świeża i mniej wymięta. Przypatruje się pani Armstid, która tłucze żelaznymi fajerkami i przełamuje kawałki drzewa z brutalną, męską nagłością.
— Chciałabym pomóc — mówi Lena.
Pani Armstid nie ogląda się. Dziko trzaska drzwiczkami pieca.
— Zostań, gdzie jesteś. Jeżeli nie będziesz stała teraz, to może nie tak prędko będziesz musiała się położyć.
— Proszę pozwolić mi pomóc.
— Zostań, gdzie jesteś. Robię to trzy razy na dzień, od trzydziestu lat. Minął już czas, kiedy była mi potrzebna przy tym pomoc. — Krząta się teraz przy piecu i nie ogląda za siebie. — Armstid mówi, że nazywasz się Burch.
— Tak — mówi tamta. Jej głos brzmi teraz zupełnie poważnie i zupełnie spokojnie. Siedzi zupełnie spokojnie. Nieruchome ręce ma złożone na kolanach. Pani Armstid i teraz nie odwraca się. Krząta się przy piecu. Zdaje się to pochłaniać ilość uwagi zupełnie niewspółmierną do dzikiej szybkości, z jaką przedtem rozpaliła ogień. Zdaje się to pochłaniać tyle jej uwagi, jakby to był kosztowny zegarek.
— Ale czy twoje nazwisko jest Burch? — mówi pani Armstid, Młoda kobieta nie odpowiada natychmiast. Pani Armstid nie grzechocze teraz fajerkami, chociaż ciągle jeszcze jest odwrócona plecami do młodszej kobiety. Później odwraca się. Patrzą na siebie, obnażone nagle, i przyglądają się sobie — siedząca na krześle młoda kobieta o schludnie zaczesanych włosach i bezwładnych rękach leżących na kolanach — i ta starsza, przy piecu, odwrócona, także nieruchoma, z dzikim kosmykiem siwych włosów u podstawy czaszki i twarzą, która mogłaby być wyrzeźbiona w piaskowcu. Wreszcie młodsza mówi:
— Powiedziałam wam nieprawdę. Nie nazywam się jeszcze Burch. Nazywam się Lena Grove.
Patrzą jedna na drugą. Głos pani Armstid nie jest ani zimny, ani ciepły. Jest obojętny.
— I chcesz go odnaleźć, żeby zdążyć zmienić nazwisko na Burch. Tak?
Lena spogląda teraz w dół, jakby przypatrywała się swoim leżącym na kolanach rękom. Jej głos jest spokojny i uparty. Jest jednak pogodny.
— Nie myślę, żeby mi było potrzebne jakieś przyrzeczenie od Łukasza. To się tylko tak nieszczęśliwie złożyło, że musiał odjechać. Nie wiodło mu się to, co miał w planie, i nie mógł wrócić po mnie, tak jak chciał. Myślę, że on i ja nie musieliśmy
sobie przyrzekać. Kiedy dowiedział się tej nocy, że musi odjechać, wtedy...
— Dowiedział się której nocy? Tej nocy, której powiedziałaś
mu o dziecku?
Ta druga nie odpowiada przez chwilę. Jej twarz jest spokojna jak kamień, ale nie twarda. Jej upartość jest miękka, pełna wewnętrznego światła, spokojnego i cichego braku rozsądku — i odosobnienia. Pani Armstid przygląda się jej. Nie patrząc na
nią Lena mówi:
— Już na długo przed tym wiedział, że będzie musiał odjechać. Tylko nie mówił mi wcześniej, bo nie chciał mnie martwić. Kiedy pierwszy raz usłyszał, że może stracić robotę, wiedział, że najlepiej będzie się ruszyć, bo prędzej mu się powiedzie gdzieś, gdzie majster nie będzie przeciwko niemu. Ale ciągle to odkładał. Ale kiedy to się stało, nie mogliśmy już "dłużej odwlekać. Majster był przeciwko Łukaszowi, bo go nie lubił, bo Łukasz jest młody i zawsze pełen życia, a majster chciał oddać robotę Łukasza swojemu kuzynowi. Ale on nie chciał mi tego mówić, boby mnie to tylko zmartwiło. Ale kiedy to się stało, nie mogliśmy już dłużej zwlekać. To ja powiedziałam, że musi jechać. Powiedział, że jeżeli zechcę, to zostanie, nie patrząc na to, czy majster będzie go traktował dobrze, czy źle. Ale ja powiedziałam, że ma jechać. Nawet wtedy nie chciał jechać. Ale ja powiedziałam, że tak. I żeby mi przysłał słówko, kiedy będzie już gotów mnie przyjąć. A potem z jego planów nic nie wyszło i nie mógł posłać po mnie, tak jak chciał. Taki młody człowiek potrzebuje czasu, żeby osiąść. A on, kiedy odjeżdżał, nie wiedział, że żeby osiąść, będzie potrzebował więcej czasu, niż sobie ułożył. A już szczególnie taki młody, pełen życia człowiek jak Łukasz, który lubi towarzystwo i zabawę, a ludzie go też lubią. Nie wiedział, że to zajmie więcej czasu, niż sobie zaplanował. Lgną do niego ludzie, bo jest takim dobrym kompanem do zabawy i do żartów. I odciągają go od pracy, a on nie odmawia, bo nie chce nikogo urazić. No i chciałam, żeby miał swoją ostatnia, przyjemność, bo małżeństwo to co innego dla młod^^lllllfeieka, dla takiego pełnego życia młodego człowieka, a /pomnego dla, kobiety. Jak myślicie?
Pani Armstid nie odpowiada. Patrzy ;n| tę drugą, siedzącą ' • ' " •• ••"< '• *«*
w krześle, z tymi swoimi gładkimi włosami, tymi nieruchomo spoczywającymi na kolanach dłońmi i miękką, rozmarzoną twarzą.
— Zresztą, na pewno wysłał do mnie słówko i zagubiło się w drodze. To ładny kawał drogi, stąd do Alabamy, a ja jeszcze nie jestem nawet w Jefferson. Powiedziałam mu, że nie będę czekała na list, bo wiem, że nie bardzo mu idzie pisanie. „Kiedy będziesz gotów, poślij mi tylko słówko przez kogoś — po-'wiedziałam mu. — Będę czekała". Trochę mnie to zmartwiło ż początku, po jego odjeździe, bo moje nazwisko nie było jeszcze Burch, a mój brat i jego rodzina nie znają Łukasza tak dobrze, jak ja go znam. Bo niby skąd by mogli?
Na jej twarzy pojawia się powoli wyraz miękkiego i czystego zdumienia, jak gdyby właśnie pomyślała o czymś, z czego nieznajomości nie zdawała sobie dotąd sprawy.
— Nie można było od nich tego wymagać, rozumiecie przecież. Ale on musiał najpierw gdzieś osiąść. Tg on miał mieć wszystkie kłopoty z przebywania między obcymi ludźmi, a ja żadnych zmartwień, tylko oczekiwanie, gdy on tam znosi wszystkie udręki i zmartwienia. Ale kiedy minęło trochę czasu, zaczęłam być za bardzo zajęta dzieckiem, żeby mieć czas na martwienie się moim nazwiskiem albo tym, co ludzie gadają. Ale ja i Łukasz nie potrzebujemy pomiędzy sobą żadnych przyrzeczeń. Musiało coś niespodziewanego wypaść albo może wysłał wiadomość i zagubiła się. Więc pewnego dnia postanowiłam, że nie będę już dłużej czekała.
— A skąd wiedziałaś, wyruszając, w którą stronę pójść?
Lena przygląda się swoim dłoniom. Poruszają się one teraz, mnąc w rozmarzonym osłupieniu fałdę jej sukienki. Nie jest to słabość ani wstydliwość. Najwyraźniej jest to odruch zamyślenia samej tylko dłoni.
— Po prostu, pytałam się ciągle. Łukasz to pełen życia młody człowiek, który zapoznaje się z ludźmi łatwo i prędko. Wiedziałam, że gdziekolwiek by był, ludzie zapamiętają go. Więc ciągle pytałam. I ludzie byli ogromnie uprzejmi. A potem, dwa dni temu w drodze, powiedzieli mi, że on jest w Jefferson i pracuje w tartaku.
Pani Armstid przygląda się pochylonej głowie. Ręce ma opar-
te na biodrach i przygląda się młodszej kobiecie z wyrazem zimnej i bezosobowej pogardy.
_ I wierzysz, że będzie tam, kiedy tam zajdziesz. Przyjmu^ jąć, że w ogóle kiedyś tam był, albo że usłyszy o twoim pobycie w tym samym mieście, w którym jest, i będzie tam jeszcze, kiedy słońce zajdzie.
Pochylona głowa Leny jest poważna i spokojna. Jej ręka przestała się poruszać. Leży teraz na podołku tak nieruchomo, jakby tam umarła. Jej głos jest spokojny, cichy, uparty.
— Myślę sobie, że rodzina powinna być razem, kiedy mały ma przyjść. A szczególnie, kiedy to jest pierwszy. Myślę sobie, że Pan Bóg zadba o to.
— A ja myślę sobie, że będzie musiał o to zadbać — mówi pani Armstid wściekle i chrapliwie. Armstid leży w łóżku, głowę podparł trochę i przygląda się jej ponad poręczą, gdy wciąż jeszcze ubrana pochyla się w świetle stojącej na komodzie lampy i przeszukuje gwałtownie szufladę. Wyjmuje żelazne pudełko i otwiera je zawieszonym na szyi kluczem, a potem wyjmuje z niego płócienny woreczek, który otwiera, i wyciąga z niego małą, porcelanową figurkę koguta ze szparą w grzbiecie. Kogut brzęczy monetami, gdy bierze go, odwraca, porusza nim gwałtownie nad komodą i wytrząsa ze szpary rzadko wypadające monety. Leżąc w łóżku Armstid przygląda się jej.
— Co chcesz o tej porze nocy robić ze swoimi pieniędzmi za jajka? — pyta.
— Myślę, że to moje pieniądze i zrobię z nimi, co zechcę. — Pochyla się niżej nad lampą. Twarz ma cierpką i gorzką. — Bóg jeden wie, jak pociłam się nad nimi i niańczyłam je. Ty nawet palcem nie kiwnąłeś.
— Pewnie — mówi on. — Myślę sobie, że żadna istota w tym kraju, poza oposami i wężami, nie będzie się spierała z tobą o te kury. o ten koguci skarbiec też nie — dodaje,, bo pochyliła się nagle, zerwała pantofel i wymierzyła nim porcelanowej skarbonce jedno rujnujące uderzenie. Armstid przygląda się jej, gdy
zbiera ona pozostałe monety pomiędzy kawałkami rozbitej porcelany i wrzuca je razem z innymi do woreczka, który wreszcie zawiązuje wściekle na trzy,czy cztery supły.
— Daj jej to — mówi ona. — A rano zaprzęgaj muły i zabieraj ją stąd. Wieź ją, nawet całą drogę do Jefferson, jeżeli chcesz.
— Myślę sobie, .że podwiozę ją do składu Yarnera — mówi on.
Pani Armstid wstała przed świtem i ugotowała śniadanie. Stało na stole, kiedy Armstid wrócił z udoju.
— Idź, powiedz jej, niech tu przychodzi i je — powiedziała pani Armstid. Kiedy powrócił z Leną do kuchni, pani Armstid już tam nie było. Lena rozejrzała się po pokoju raz i zawahała przy drzwiach na mniej niż chwilę. Twarz miała już ułożoną w wyraz zawierający uśmiech i słowa. „Przygotowane słowa" — pomyślał Armstid. Ale nie odezwała 'się. Wahanie było krótsze niż wahanie.
— Zjedzmy i jedźmy — powiedział Armstid. — Macie jeszcze ciągle ładny kawał drogi do zrobienia.
Przyglądał się jej, gdy jadła z tą samą spokojną i serdeczną etykietą, co przy wczorajszej kolacji, chociaż teraz psuła ją pewnego rodzaju przesadna wstrzemięźliwość. Potem dał jej zawiązany na supły woreczek. Wzięła go, mając twarz uradowaną, ciepłą, chociaż nie bardzo zdziwioną.
— To ogromnie uprzejme z jej strony — powiedziała. — Ale nie będę go potrzebowała. Jestem już tak blisko.
— Myślę sobie, że lepiej go zatrzymajcie. Myślę sobie, że zauważyliście, jak Marta nie lubi, kiedy jej przeszkadzają w tym, co chce zrobić.
— To ogromnie uprzejme — powiedziała Lena. Zawinęła pieniądze w wielką kolorową chustkę i włożyła czepeczek. Wóz czekał. Kiedy przejechali koleiną obok domu, odwróciła się i spojrzała za siebie. — To było ogromnie uprzejme ze strony was wszystkich — powiedziała.
— To ona zrobiła — powiedział Armstid. — Myślę sobie, że nie mogę mieć żadnej w tym zasługi.
20
_. To było ogromnie uprzejme, w każdym razie. Musicie ją pożegnać ode mnie. Myślałam, że ją sama zobaczę, ale...
— Pewnie — powiedział Armstid. — Myślę sobie, że pewnie była zajęta czymś. Powiem jej.
Podjechali do sklepu, oświetleni porankiem. Mężczyźni, siedzący w kucki i spluwający ponad porytymi przez obcasy schodkami, przyjrzeli się jej, gdy wolno i ostrożnie zeszła z kozła, niosąc węzełek i wachlarz. I tym razem Armstid nie poruszył się, żeby jej pomóc. Powiedział z kozła:
— Ta tu, to pani Burch. Chce jechać do Jefferson. Jeżeli ktoś tam dzisiaj jedzie, będzie wdzięczna, kiedy ją zabierze ze
sobą. /
Znalazła się na ziemi, ubrana w ciężkie, zakurzone buty. Spojrzała ku niemu, pogodna i spokojna.
— To było ogromnie uprzejme — powiedziała.
— Pewnie — powiedział Armstid. — Myślę sobie, że teraz dostaniecie się do miasta. — Spojrzał w dół ku niej. Później wydawało mu się, że nieskończenie długo trwała chwila, w której język poszukiwał słów. Równocześnie myślał cicho i szybko, chociaż myśli rozbiegały się: Mężczyzna. Jak wszyscy mężczyźni. Wyminie tysiąc okazji, żeby zrobić coś dobrego, dla jednej okazji, żeby się wtrącić tam, gdzie nie trzeba się wtrącać. Przegapi i nie zauważy okazji i możliwości zdobycia bogactw, sławy i zrobienia dobrych uczynków, a czasami nawet złych. Ale nigdy nie przegapi okazji, żeby się wtrącić. Wreszcie jego język znalazł słowa, którym on sam przysłuchiwał się z tym samym może zdziwieniem, jak ona. — Tylko nie trzeba przywiązywać za dużej wagi do... za dużej wagi... — A równocześnie myślał: Ona nie słucha. Gdyby umiała słuchać takich słów, nie schodziłaby teraz samotnie z tego wozu, z tym brzuchem, tym wachlarzem i tym małym zawiniątkiem, dążąc do miejsca, którego nigdy jeszcze nie widziała, i szukając człowieka, którego nigdy już nie zobaczy, a widziała o jeden raz za wiele, sądząc z tego, co tu widać. — -jeżeli będziecie wracali tędy jutro albo nawet dzisiaj w nocy, to o każdej porze...
— Myślę, że teraz już dam sobie radę — powiedziała. — Mówili mi, że on tam jest.
Zawrócił wozem i pojechał ku domowi. Zgarbiony, o wy-
blakłych oczach, siedział na pogiętym siedzeniu i myślał: „To by nic nie pomogło. Nie uwierzyłaby gadaniu i nie wysłuchałaby tak, jak nie wierzy rozważaniom, które otaczają ją już od... Powiedziała, że to już cztery tygodnie. Nie czuje tego i nie uwierzyłaby temu i teraz. Siedzi tam, na najwyższym schodku, z rękami na podołku i tymi facetami naokoło, siedzącymi na piętach i plującymi obok niej na drogę. I nawet nie zaczeka, żeby ją zapytali, tylko sama zacznie opowiadać. Z własnej woli opowie im o tym durnym facecie, jakby nie miała nic szczególnego do powiedzenia albo ukrycia. A nawet wtedy, kiedy Jody Yarner albo któryś z nich powie jej, że ten facet z tartaku w Jefferson nazywa się Bunch, a nie Burch, to też się nie zmartwi. Myślę sobie, że ona wiedziała nawet więcej niż Marta, kiedy powiedziała Marcie wczoraj wieczorem, że Pan Bóg przypilnuje, żeby stało się to, co słuszne".
Potrzeba było tylko jednego czy dwóch pytań. Później, siedząc na najwyższym schodku i trzymając węzełek i wachlarz na kolanach; Lena opowiada raz jeszcze swoją historię. Powtarza cierpliwie, ze szczerością kłamiącego dziecka, a słuchający, ubrani w drelichy mężczyźni, słuchają w milczeniu.
— Nazwisko tego człowieka jest Bunch — mówi Yarner. — Pracuje w tartaku już siedem lat. Skąd wiecie, że Burch też tam będzie?
Ona patrzy w dół,...
lgoora