Egzamin magisterski z prawa rzymskiego

1. Pojęcie i podziały prawa              2

2. Etapy rozwoju prawa rzymskiego              4

3. Ustawa XII Tablic              5

4. Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych              6

5. Uchwały senatu              7

6. Pretor i jego edykt              8

7. Jurysprudencja rzymska              9

8. Kodyfikacja Justyniana              12

9. Rozwój historyczny procesu rzymskiego              15

10.  Proces formułkowy              15

11. Charakterystyka procesu kognicyjnego              18

12. Rodzaje egzekucji              20

13. Zdolność prawna i jej wymogi.              22

14. Zdolność do czynności prawnych.              27

15. Rodzina agnatyczna.              29

16. Rodzina kognatyczna – linie i stopnie pokrewieństwa.              29

17.  Władza ojcowska              30

18. Istota posiadania.              33

19. Rodzaje posiadania.              33

20. Pojęcie i rodzaje własności rzymskiej              34

21. Ochrona prawa własności.              36

22. Prawa na rzeczy cudzej              39

23. Pojęcie zobowiązań.              43

24. Przedmiot zobowiązania.              44

25. Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych.              45

26. Kontrakty literalne.              51

27. Pojęcie i rodzaje kontraktów konsensualnych.              52

28. Zobowiązania z deliktów              62

29. Pojęcie i rodzaje dziedziczenia              67

30. Pojęcie i formy testamentów.              69

1. Pojęcie i podziały prawa

Pojęcie:

Naszemu terminowi "prawo" odpowiada łacińskie "ius", często współwystępujące z fas. Z biegiem czasu dokonało się następujące rozgraniczenie:

a) ius - jako prawo świeckie

b) fas - jako prawo boskie

Ius można pojmować przez pryzmat dwóch płaszczyzn. Z jednej strony jest to prawo podmiotowe, z drugiej uprawnienia wynikające z prawa przedmiotowego (np. prawo sprzedaży ect.)

Rzymska definicja prawa zachowana w justyniańskich Digestach podaje Ulpianus, jurysta żyjący w III w n.e. przytaczając Celsusa: „ (...) prawo jest umiejętnością stosowania zasad dobra i słuszności.” Definicja Celsusa dotyka problemu wzajemnego stosunku norm moralnych i norm prawnych. Normy moralne to te, które opierają się na kryterium dobra i zła. Od norm prawnych różni je charakter sankcji, za normami prawnymi stoi sankcja przymusu państwowego, a normy moralne są jej pozbawione. Zawsze istnieje wpływ norm moralnych na normy prawne i za pożądaną sytuacje uznaje się taką, w której między tymi dwoma rodzajami norm nie ma rozziewu. W przypadku ich rozdźwięku można wskazać na dwie podstawy, jakie służą rozwiązaniu takiego konfliktu :

1)              Pierwsza to zasada Ulpiana – „Dura lex sed lex” – „Surowe prawo lecz prawo”. Jest w tym haśle               obrona zasady, że prawo zawsze jest prawem, nawet to najbardziej drakońskie, naruszające zasady               moralne

2)              Prawo nie może w sposób jaskrawy sprzeciwiać się normom moralnym, tym elementarnym,               powszechnie uznawanym. Musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać               moralny obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa. Prawo rzymskie pozostaje w bardzo silnym               związku z etyką. W przytoczonej definicji prawa Ulpian stwierdza, że pojęcie prawa wywodzi się od               iustitia, od sprawiedliwości.

Ten sam prawnik wymienia trzy zasady etyczne (praecepta iuris), których przestrzegać i bronić winien każdy obywatel :

-              żyć uczciwie (honeste vivere)

-              nie krzywdzić nikogo (alterum non laedere)

-              oddać każdemu co mu się należy (suum cuique tribuere)

W tych zasadach rozpoznaje się 3 współczynniki republikańskiej cnoty rzymskiej :

-              virtus – męstwo

-              fides – rzetelność, wiarygodność

-              pietas – sumienność w dopełnieniu wszystkich zobowiązań moralnych

Inny prawnik rzymski napisał „Prawo jest określane na wiele sposobów : według jednego prawem jest to co zawsze jest dobre i słuszne”. Rzymianie posiadali intuicje prawniczą (prudenta iuris), dzięki czemu zawsze potrafili znaleźć właściwy sposób na rozstrzygnięcie sporu.

Prawo rzymskie, kształtowane w codziennej praktyce w niewielkim stopniu było formowane przez ustawodawstwo zgromadzeń ludowych czy Senatu. Edykty magistratur jurysdykcyjnych uzupełniały luki ius civile. Mimo to w największym stopniu na obraz prawa rzymskiego wpłynęła działalność jurystów, udzielających porad dotyczących konkretnego przypadku (casus). Stąd można powiedzieć, że prawo rzymskie było w dużym stopniu kazuistyczne. Krytykowano taki stan rzeczy, jako nieprzejrzysty. Pomimo krytyki juryści pozostali wierni swojej metodzie, nawet nowoczesna kodyfikacja Justyniana w dużej mierze posiada kazuistycznych charakter (szczególnie Digesta). Mimo to wciąż trwały próby systematyki prawa rzymskiego.

Systematyka prawa rzymskiego:

Prawem publicznym jest zespół norm regulujących organizacje państwa, dotychczasowych organów państwowych, a także struktury organizacyjnej państwa.

Prawo prywatne natomiast reguluje stosunki między osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.

Kryterium podziału prawa na publiczne i prywatne stanowi: utilitas (korzyść, interes) – są bowiem normy prawne, które przynoszą korzyść ogółowi społeczeństwa, a inne są nacechowane korzyścią poszczególnych osób.

Definicja Ulpiana: „Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, [prawem] prywatnym to, które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem pewne [normy] ogólnie użyteczne, pewne prywatnie”. Ulpian w swej definicji przedstawia problem właściwego skojarzenia interesu jednostkowego z interesem całego społeczeństwa, wyrażając przy tym pogląd, że między interesem jednostki a społeczeństwem zachodzi trudna do pogodzenia sprzeczność. Wyrazem tej antynomii jest odmienny mechanizm prawa służący jednemu i drugiemu celowi. Prawo prywatne podkreśla swój bardzo silny związek z własnością prywatną. Konflikt między interesami jednostki i państwa jako całości rozstrzygano na podstawie utilitas publica , tj. na korzyść interesu publicznego.

Normy prawa rzymskiego można systematyzować w rozmaity sposób. Pierwsze próby w tym zakresie poczynili już prawnicy rzymscy okresu republikańskiego.

Największe znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa cywilnego przekazany w Institutiones Gaiusa- prawnika rzymskiego z II w n.e. Dzieło składa się z czterech ksiąg i oparte jest na specyficznej systematyce prawa. Obejmuje ona trzy materie:

-              ius quod ad personas pertinet (prawo dotyczące osób) – księga 1

-              ius quod ad res partinet (prawo dotyczące rzeczy) – księga 2 i 3

-              ius quod ad actiones pertinet (prawo dotyczące osób – prawo procesowe) –księga 4

Przyjęty następnie do Institutiones Justyniana system ten aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.

W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie prawa materialnego.

Pandektyści prawo to podzielili na 5 podstawowych działów :

1)              część ogólną traktującą o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach

2)              prawo zobowiązań

3)              prawo rzeczowe

4)              prawo familijne

5)              prawo spadkowe

W starożytności obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa. Oznaczało to, że każdy obywatel bez względu na to gdzie się znajdował , musiał posługiwać się prawem civitas, do której należał. W związku z tym prawo rzymskie dostępne było tylko dla obywateli rzymskich civies (pierwotnie: quirites) .

Prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego to jego ius civile w szerokim tego znaczeniu. Obejmowało ono tak ius civile  w węższym znaczeniu (a które według Papina składały się ustawy, plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji), jak i ius honorarium (które tworzyły edykty urzędników jurysdykcyjnych). Tak pojęte ius civile  przeciwstawiali rzymianie prawu, którym posługiwali się wszyscy ludzie tj. ius gentium.. Najważniejsze różnice między ius civile a ius gentium sprowadzają się do tego, że ius gentium było:

-              prawem całkowicie świeckim

-              daleko swobodniejszym co do formy

-              w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu               gospodarczego

-              dostępnym nie tylko dla obywateli rzymskich, ale także dla Latynów i peregrynów.

Ius civile prezentowało dawną surowość i rygoryzm (ius strictum), podczas gdy ius gentium było w większym stopniu „prawem słusznym” (ius aequum).  Ius honorarium było to prawo pochodzące z działalności prawotwórczej magistratury. W zespole norm pochodzących od wszystkich magistratur jurysdykcyjnych
największą i najważniejszą częścią było ius praetorium, prawa pochodzące z działalności pretorów

2. Etapy rozwoju prawa rzymskiego

Prawo prywatno rozwijało się w Rzymie w niewielkiej zależności od form państwa. Legendarna data założenia Rzymu 753r p.n.e. jest także datą początku prawa rzymskiego, ale jego rozwój nie kończy się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego, lecz trwa nadal w części wschodniej. Rozwój prawa rzymskiego podzielony jest na części :

1)              Okres prawa archaicznego (753r p.n.e. – połowa III w p.n.e.). W tym okresie prawo obywateli,               quirites, zwane stąd prawem kwirytalnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane               stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki ustawie XII Tablic oraz               działalności interpretacyjnej uczonych-prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy               systemem prawa.

2)              Okresu rozwoju i prawa klasycznego (do 235r n.e.). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny               zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Dynamiczny               rozwój produkcji , a co za tym idzie intensywna wymiana towarowa, także międzynarodowa powoduje               pojawienie się nowej gałęzi prawa – ius gentium. Zmiana ustroju państwa (przejście od republiki do               pryncypatu) spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka               prawa). Dlatego też nastąpił podział na podokresy : prawo przedklasyczne i prawo klasyczne. Dzięki               wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.

3)              Okres schyłkowy – okres poklasyczny (do 565r n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu pociągnął               za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Kryzys ogarnął także prawo pochodzące               z wielu źródeł. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych,               występują tendencje do unifikacji całego prawa z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa               klasycznego z drugiej. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej               jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności               szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One przyczyniły się do ostatniego w dziejach               prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana.

Historia źródeł prawa rzymskiego

W historii źródeł prawa, której nie można rozpatrywać w oderwaniu od historii prawa rzymskiego, można wyróżnić okresy :

...