WYKŁADNIA PRAWA
I. Określenie wykładni prawa
Autorzy wskazują, że wykładnia polega na wyjaśnieniu sensu przepisów prawnych, ustaleniu właściwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bądź wyznaczeniu ich zakresu. W związku z tym przez wykładnię prawa będziemy rozumieli zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego.
Przedmiotem interpretacji jest język, w którym formułowane są teksty prawne.
Wyrażeniami języka prawnego podlegającymi interpretacji, wykładni są:
• wg pierwszego stanowiska: przepisy prawne, które „budzą wątpliwości” w myśl zasady clara non sunt interpretanda – to co jasne nie wymaga interpretacji.
• wg drugiego wątpliwości mogą budzić wszelkie teksty prawne, a w związku z tym wykładnię odnoszą do wszystkich przypadków ustalania znaczenia oraz zakresu interpretowanego tekstu prawnego.
Rodzaje wątpliwości interpretacyjnych:
• Bezpośrednio związane z charakterem samego języka (otwarta tekstowość języka), konsekwencją wykorzystania w procesie stanowienia prawa języka potocznego jest wystąpienie takich zjawisk, jak nieostrość, wieloznaczność, niejasność. Niektórzy autorzy twierdza nawet, że żadne pojęcie nie jest ograniczone w ten sposób, że nie ma miejsca na wątpliwości.
• Nawet jasny z językowego punktu widzenia tekst prawny może budzić wątpliwości dotyczące celowości, słuszności lub sprawiedliwości jego postanowień.
II. Podstawowe rodzaje wykładni
Dyrektywy interpretacyjne – pewne wskazówki, zalecenia dotyczące sposobów ustalenia znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego. Mamy do czynienia z dyrektywami:
• I stopnia – zalecają, w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa
• II stopnia – wskazują: jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać; ustalają kolejność posługiwania się tymi dyrektywami; ustalają kryteria wyboru jednego spośród rozbieżnych znaczeń uzyskanych za pomocą dyrektyw I stopnia.
1. Wykładnia językowa
Wykładnia językowa – polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze względu na język, w którym zostały sformułowane.
Najbardziej charakterystyczne dyrektywy:
• Gdy w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, to należy używać ich właśnie w tym znaczeniu. Dyrektywa ta związana jest z tzn. definicją legalną – występującą w tekstach prawnych, wprowadzoną przez prawodawcę w celu ustalenie wiążącego rozumienia poszczególnych terminów. Np. chodnik – część drogi przeznaczona do ruchu pieszych (a więc nie rowerzystów!).
• Gdy nie ma w tekście prawnych definicji legalnych: interpretowanych zwrotom prawnym nie należy nadawać znaczenie odmiennego od potocznego, chyba że istnieją dostateczne rację przypisania im odmiennego znaczenia prawnego (np. proces – spór, proces – rozwój; aplikacja – ozdoba, aplikacja – szkolenie itp.) Inna dyrektywa głosi, że bez umotywowanych racji nie należy identycznym sformułowaniom w tym samym akcie prawnym nadawać różnych znaczeń.
• Należy ustalać znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne fragmenty nie okazały się zbędne, wypowiedź powinna być traktowana jako pewna całość, a potem dopiero należy przejść do analizy poszczególnych elementów składowych. Np. „(...) przestępstwo drogowe oraz spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego”.
2. Wykładnia pozajęzykowa
Wykładnia pozajęzykowa – terminem tym obejmowane są zagadnienia różnego rodzaju, w literaturze występują zazwyczaj dwie grupy: wykładnia celowościowa (teleologiczna) i wykładnia systemowa (systematyczna), wyróżniana bywa też wykładnia funkcjonalna.
• Wykładnia celowościowa – przepis ustawy musi być tłumaczony tak, aby był najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy. Analizuje się tu np. preambuły oraz materiały pozaprawne (nie maja mocy wiążącej dla interpretatora).
• Wykładnia funkcjonalna – ustalając znaczenie przepisu uwzględnia się różne skutki jego zastosowania, jeśli takie rozumienie przepisu prowadzi do pożądanych skutków przez interpretatora, to ma to wpływ decydujący na przyjęcie takiej interpretacji.
• Wykładnia systemowa (systematyczna) – założenie, że przepis w danym akcie prawnym nie jest umiejscowiony przypadkowo, lecz wynika z racjonalnego działania prawodawcy. (Polega na ustaleniu normy przez analizę miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa, oraz porównanie jej z normami sąsiadującymi.)
3. Inne
Wykładnia literalna, dosłowna (interpretatio declarativa) – ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, wybrane zostaje to rozumienie, które zostało ustalone za pomocą dyrektyw językowych.
Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) – występuje wtedy gdy porównując zakresy przepisu prawnego, uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego.
Wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) – polega na wyborze spośród różnych zakresów przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomocą dyrektyw pozajęzykowych, które jest węższe od rozumienia językowego.
Termin „wykładnia” został użyty tu (przy rozszerzającej i zawężającej) na oznaczenie rezultatu czynności interpretatora. Przepisy prawa może interpretować każdy.
Przykłady:
I. „Właściciel gruntu zobowiązany jest ustanowić drogę konieczną do dojazdu dla właściciela działki”
• wykładnia linearna: właściciel gruntu zobowiązany jest tylko do ustanowienia przewidzianej drogi
• wykładnia rozszerzająca: właściciel gruntu zobowiązany jest do wybudowania drogi, ale i doprowadzenia linii elektrycznej
II. „W skład komisji egzaminacyjnej mogą wejść tylko pracownicy danego liceum.”
• wykładnia linearna: każdy pracownik, nawet sekretarka czy woźna mogą być w komisji
• wykładnia zawężająca: w skład komisji mogą wejść pracownicy danego liceum, ale tylko nauczyciele
III. Moc wiążąca wykładni
Wykładnia ma moc wiążącą wówczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektywę, nakazującą określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ znaczenie.
Wyróżniamy następujące wykładnie:
• Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej
Powszechnie obowiązująca moc wykładni prawa polega na tym, że wszyscy adresaci interpretowanego przepisu są związani znaczeniem tego przepisu, ustalonym (narzuconym) przez interpretatora:
• wykładnia autentyczna – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy interpretatorem jest organ, który dany przepis ustanowił, uzasadnieniem podawana jest tu argumentum a maiori ad minus: cuius est condere eius interpretari (kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten może je również interpretować)
• wykładnia legalna – w polskiej powojennej literaturze prawniczej terminem „wykładnia legalna” określa się wykładnię dokonywaną przez organ, któremu przepisy prawne nadają kompetencje do ustalania wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej, należy jednak zaznaczyć, że ten organ interpretujący nie jest tym, który ustanowił dany przepis (np. do 1989 wykładni takiej mogła dokonywać Rada Państwa w Polsce)
Rodzi się pytanie, jak daleko może sięgać wykładnia, by nie stała się procesem prawotwórczym? Jeśli chodzi o wykładnię legalną i autentyczną to z pewnością prowadzą one do zmiany norm prawa obowiązującego, a więc są procesem prawotwórczym.
• Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej
Ograniczona moc obowiązująca wykładni prawa polega na tym, że znaczeniem interpretowanego przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie są związani wszyscy adresaci, ale tylko niektórzy. Wykładnia ta może być dokonywana bądź to przez uprawnione do tego podmioty (organy państwa), bądź przez organy stosujące prawo.
Wykładnia wiążąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach:
• wykładni dokonywanej przez organ stosujący prawo – dokonywana jedynie na użytek wydanego rozstrzygnięcia; jeśli rozstrzygnięcie to się uprawomocni, to jest wiążące dla stron postępowania
• wykładni dokonywanej przez organ odwoławczy - wykładnią związany jest sąd niższej instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd apelacyjny
• wykładni dokonywanej przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne – rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości, których odesłanie z sądu do Sądu Najwyższego powoduje, że wykładnia SN obowiązuje wszystkie sądy rozstrzygające w danej sprawie
Zasady prawne
Sąd Najwyższy podejmuje również uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenie przepisów budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Na wniosek Pierwszego Prezesa lub prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego, Prezesa NSA itp. Skład orzekający: 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej, wiążącej inne składy Sądu Najwyższego, ale nie inne sądy. Są one wypisywane w księgach zasad prawnych.
• Wykładnia nie mająca mocy wiążącej
Rodzaj wykładni nie mający mocy wiążącej nazywa się w literaturze wykładnią doktrynalną bądź naukową. Szczególne znaczenie przypisuje się tu interpretacji dokonywanej przez teoretyków i dogmatyków prawa. Nie mają one mocy wiążącej, ale mogą wpływać na organy stosujące prawo.
IV. Teorie wykładni
Teorie opisowe
Formułują wypowiedzi mające wartości logiczną. Ustalają one, jak prawo jest interpretowane, jakie czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do określonych ustaleń i jakie rezultaty uzyskują. Wyniki te mają doniosłe znaczenie zarówno dla organów stosujących prawo, jak i prawodawcy. Trzy grupy twierdzeń:
• Opis działalności interpretatora, analiza stos. przez niego dyrektyw (materiały: orzecznictwo).
• Twierdzenia dot. analizy, jakie czynniki i w jakim stopniu oddziałują na proces wykładni (czynniki: oceny moralne, sytuacja społeczno-ekonomiczna, skład sądów).
• Prognozy procesów interpretacyjnych, albo poszczególnych przepisów, albo ogólnych tendencji.
Teorie normatywne
Formułują wypowiedzi, jak prawo powinno być interpretowane, która z interpretacji jest właściwa itp. Zauważyć tu można ogromną ingerencję ocen. Podział:
• Koncepcje subiektywne - przy wykładni powołują się na wolę prawodawcy, ale tak rozumiana „wola”, jest w rzeczywistości dziełem interpretatora
• Koncepcje obiektywne - wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje prawodawcy nie odgrywają tu żadnej roli
• Teorie statyczne - mając na względzie pewność prawa, ustalają za pomocą wykładni językowej oraz systematycznej znaczenie przepisu, które ma być stałe i niezmienne (wykładnie językowa i systematyczna)
• Teorie dynamiczne - zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, które ulegając ciągłym zmianom winny mieć dostosowanie w nowych wykładniach (wykładnie pozajęzykowe)
mbenio85