Teorie literatury XX wieku – Burzyńska

DEKONSTRUKCJONIZM W LITERATURZE (ukształtowany na przełomie lat 70. i 80.)

1.       Szkoła dekonstrukcji

Dekonstrukcjonizm – literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy amerykańskich zainspirowanych twórczością J. Derridy, któremu w głównej mierze zawdzięczają oni filozoficzne oraz operacyjno-analityczne podstawy swej refleksji krytycznej.

Przez entuzjastów traktowany nawet jako szkołą tajemnej wiedzy o uniwersalnej mocy wyjaśniania lub jako niepowtarzalna okazja włączenia własnego krytycznego dyskursu w „wolną grę” sygnifikacji, wyzwoloną z naukowych rygorów ścisłości
i racjonalności.

Przez przeciwników uważany za rodzaj mafijnego stowarzyszenia badaczy dążących do opanowania dyscypliny albo również umysłów mniej krytycznych słuchaczy
czy też za wyraz nieszkodliwego „derridadaizmu”.

·          sekciarsko-ludyczna atmosfera

Trzy fazy dekonstrukcjonizmu – okresy konstytuującego rozwoju, instytucjonalizacji i krytycznych przekształceń:

              I – inauguracja ruchu

o         1966 – referat Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych wygłoszony przez Derridę

o         1979 – antologia Dekonstruction and Criticism – teksty de Mana, Millera, Hartmana, Blooma, Derridy

o         1979 – Paul de Man, Allegories of Reaching

o         obszerna antologia poststrukturalistycznych prac Textual Strategies

o         praca zbiorowa Martin Heidegger and the Question of Literature – konfrontacja Derridańskiego dekonstrukcjonizmu z Heideggerowskim projektem destrukcyjnej poetyki

II – analityczna kodyfikacja oraz poważna krytyka

o         książki metakrytyczne

§          1980 – prace Belsey I Lentricchii

§          1981, 1982 – prace Cullera

§          1982, 1983 – prace Norrisa

§          1983 – praca Leitcha

§          1984 – praca Goodhearta

o         prace Barbary Janson, Josepha Riddela, Jeffreya Mehlmana, Shoshany Felman, Rodolphe’a Gasché

III – dążenie do rozszerzenia operacyjnego zasięgu oddziaływania
                dekonstrukcjonizmu na nie spenetrowanych dotąd terenach
                wiedzy o literaturze; eksterioryzacja metod na obszary innych
                dyscyplin; konfrontacja głównych założeń z koncepcjami
                współczesnych teorii nauki, estetyki i teorii sztuki

§          czasopisma: „New Literary History”, „Critical Inguiry”, „Modern Language Notes”, „Diacritics”, “Glyph”, “Yale French Studies”, “Boundary”, “Sub-Stance”, “The Georgia Review”

§          śmierć P. de Mana I Eugenia Donato

Dzieje dekonstrukcjonizmu świadczą o praktycznej instytucjonalizacji ruchu  w ramach literaturoznawstwa.

Krytyka:

·          spowodowała nowe ujęcie wielu podstawowych zagadnień;

·          wniosła inspirujące idee do typologii form i koncepcji formacji dyskursywnych;

·          postawiła w nowy sposób kwestie podmiotowości i autobiograficzności;

·          sproblematyzowała złożone relacje między literaturą a krytyką;

·          zwróciła uwagę badaczy na konieczność krytycznej analizy procesów legitymizacji stosowanych metod i teorii, ich niestematyzowanych  i nieuświadamianych założeń, które w istotnej mierze warunkują, a czasem wyraźnie determinują, kształt i znamiona przedmiotu poznania.

Dekonstrukcjonizm można traktować jako eksperymentalną zmianę punktów widzenia, świadomie ekstrawagancki, wyrafinowany retorycznie, patetyczny w tonacji i skrajny we wnioskach sposób mówienia o kluczowych problemach badań literackich.

2.       Krytyka języka filozoficznego

·          „Filozofia jest rodzajem pisarstwa” (Richard Rorty).

·          Filozofowie piszą, lecz nie są skłonni uznać, by mogło to w decydującej mierze warunkować zakres i charakter ich działalności (Derrida).

·          Dekonstrukcjoniści pokazują wzajemne związanie i zmienną hierarchię między filozofią a literaturą.

·          Profesjonalny dyskurs filozofa cechuje przeświadczenie o neutralności medium i wiara w bezpośrednie odniesienie do tego, co jest poza wszystkimi reprezentacjami, naturalna dykcja literata zdaje się polegać na uznaniu poetyckiej „mowy innej” jako afilozoficznej i aintelektualnej.

·          Wg Derridy myśl w zachodniej tradycji filozoficznej jest skonstruowana zawsze w terminach opozycji:

o         bycia – nicości

o         istoty – zjawiska

o         wewnątrz – zewnątrz

o         rzeczywistości – przedstawienia

o         rzeczy – znaku

o         dobra – zła

o         prawdy – fałszu

o         ducha – materii

o         duszy – ciała

o         życia – śmierci

o         natury – kultury

o         świadomości – nieświadomości

o         bezpośredniego – zmediatyzowanego

o         tożsamości – różnicy

o         mowy – pisma

o         znaczonego – znaczącego

              charakter prymarny,                            charakter wtórny,

                            dodatni                                              negatywny

·          Wg Derridy powszechnie przyjęty model komunikacji ma charakter fonocentryczny – uprzywilejowujący głos kosztem pisma.

o         Fonocentryczna opcja daje podstawę nastawieniu logocentrycznemu, polegającemu na wierze w samoobecność znaczenia, na uznaniu prymatu i uprzywilejowanego statusu rozumu, który zdaje się obywać bez pomocy języka w dociekaniu fundamentalnej prawdy.

3.       Derridańska filozofia języka

Poglądy Derridy zawsze wyprowadzane były w toku destrukcyjnej analizy dominujących stanowisk.

·          główny element jego stanowiska: o języku jako o systemie różnic, o niezdeterminowaniu znaczenia, o nieuniknienie figuralnym charakterze języka – zawarte są w krytycznych rozstrząsaniach tekstów de Saussure’a, Austina i nawiązaniach do myśli Hegla, Heideggera i Nietzschego

Ferdynand de Saussure:

·          język to system znaków

·          znaki są arbitralne i diakrytyczne

·          w języku istnieją tylko różnice bez składników pozytywnych

·          pismo – zewnętrzne uzupełnienie

Derrida – jeśli nawet pismo jest określane tylko przez cechy tradycyjnie  mu przypisywane, to mowę można uznać za pewną formę pisania.

Argumentacja Derridy zmierza do:

·       ujawnienia sprzeczności między radykalnymi implikacjami koncepcji języka jako systemu różnic a równoczesną afirmacją „logocentryzmu” w koncepcji znaku

·       ukazania logiki rządzącej nierozstrzygalną grą między tymi ujęciami na przykładzie opozycji mowa ↔ pismo

·       pewnego rodzaju rozwiązania czy stematyzowania tych sprzeczności dzięki powtarzaniu na poziomie metateoretycznym owego tryby postępowania, który ma prowadzić do gramatologii jako nauki o piśmie i tekstualności w ich najogólniejszych znaczeniach

Austin, How to Do Things with Words

·          wykorzystanie do wyjaśnienia kwestii znaczenia wypowiedzi przez analizę systemu aktów mowy

Argumentacja Derridy zmierza do wykazania, że:

·          jeśli warunkiem znaczenia jest spełnienie konwencjonalnej, powtarzalnej procedury, to „imitacyjność” nie jest zjawiskiem pochodnym w stosunku do „oryginalnej” wypowiedzi, lecz odwrotnie – stanowi jej warunek możliwy

o         iterabilność – generalny warunek inteligibilności

·          skoro znaczenia i illokucyjna moc wypowiedzi zależy w istotnej mierze  od kontekstu i jego rozpoznania, to teoria aktów mowy powinna być zdolna  do przewidzenia i specyfikacji każdej ewentualnej cechy kontekstu,   która mogłaby wpłynąć na powodzenie danej wypowiedzi

Propozycja ujęcia znaczenia jako „nieskończonej implikacji”, rozumianej jako proces dyseminacji.

4.       Dekonstrukcja jako metoda

Dekonstrukcja = rozbiórka

Dekonstrukcjonizm – rygorystyczna w założeniu analityka tekstualności. Technika rozwarstwiania tekstu w celu wydobycia z powrotem na powierzchnię tego,
co zawsze już wpisane było w jego teksturę.

Operacyjne kategorie – różnia, archi-pisanie, ślad, dyseminacja i inne – nie mogą być dostrzeżone przez piszącego.

Echa heremenutycznej dewizy: „lepiej rozumieć autora niż on sam siebie rozumiał”.

...