Teza 1. Grzegorz XII i ultramontanizm. -już w 1799 roku wydał dzieło z ideałami najwyższej władzy papieża i jego nieomylności a także centralizacji rzymskiej i romanizacji życie kościelnego. Idee te rozwinęły się w krajach pozaalpejskich i to ukierunkowanie się ich poza góry, wzorowanie na Rzymie nazwano Ultramontanizmem. Jedną z przyczyn rozwoju ultramontanizmu była słaba pozycja kościołów w swoich państwach i szukanie oparcia w papiestwie.
Państwo Kościelne i Risorgimento. Za Leona XII wzrósł kryzys ekonomiczny i społeczny państwa kościelnego. Powróciły rządy księży w administracji. Inwigilowano wszystkich podejrzanych o rewolucyjną działalność. Działania te miały poparcie sanfedystów – organizacji broniącej wiary świętej a faktycznie walczącej z rewolucjonistami. Rewolucja zaczęła się (4.02.1831) w Bolonii, dwa dni po wyborze Grzegorza XVI i zaraz ogłosiła zniesienie świeckiej władzy papieża. Jej skutki to utworzenie radykalnego ruchu Giuseppe Mazziniego oraz postawienie kwestii rzymskiej na forum międzynarodowym. Ruch ten Mazziniego tkwił w starym ruchu risorgimento dążącym do zjednoczenia Włoch.
Rewolucja lipcowa we Francji. (27-29.07.1830), miała bezpośrednio przyczyny polityczne. Ludzie mścili się za sojusz ołtarza z tronem niszcząc krzyże i seminaria. Następnie nadano antykościelne prawodawstwo. Liberalna prasa publikowała skandale kleru i przejawy rzekomej nietolerancji katolików. Rewolucja Lipcowa obalała zasadę władzy królewskiej z ustanowienia Bożego. Nowa konstytucja uznawała też katolicyzm nie za religię państwa, lecz za religię większości Francuzów. Normalne stosunki między Kościołem a państwem przywrócono (1833) niewątpliwie na skutek dyplomatycznych umiejętności przedstawiciela papieża w Paryżu, arcybiskupa Antonia Garibaldiego.
Liberalizm. Pragnienie wolności, zwłaszcza dla człowieka jako jednostki, stało się powszechne w pierwszej połowie XIX wieku. Propagujący ją prąd umysłowy nazwano liberalizmem, biorąc określenie od hiszpańskiej partii liberales (wolnościowcy).
Lammenais i l’Avenir. Félicité Robert de Lamennais wydał dzieło w którym domagał się wolności dla kościoła czyli rozerwania jego związku z monarchią. Swoje postulaty propagował w piśmie L'avenir. Czasopismo utworzyło (1830) Agencję powszechną do obrony wolności religijnej, by dochodzić przed sądem wszystkich pogwałceń wolności duchowieństwa. Głosząc szeroko pojętą wolność Lamennais domagał się także wolności narodów. Pismo miało wielu wrogów wśród biskupów francuskich. Z powodu ich ataków zawieszono jego wydawanie.
Encyklika Mirari vos 1832r. Najsurowiej odniosła się do liberalizmu, odrzucając jego tezy o prawie do rewolucji, o rozdziale Kościoła od państwa; prawnej równości religii, wolności prasy i wolności głoszenia nauki jako ideału i postępu.
Wiosna Ludów. Rewolucja Lutowa (1848) we Francji, a następnie rewolucje w Austrii, Niemczech i Włoszech, nazywane często Wiosna Ludów, były wynikiem wcześniejszych ruchów wolnościowych, które miały poparcie znacznej części duchowieństwa katolickiego. Zawrzało gdy zabroniono zebrania publicznego zwanego wówczas bankietem. Przestraszony zamieszkami król abdykował i ogłoszono republikę. W całym kraju dokonywano zmian, w których uczestniczyło duchowieństwo. Przeprowadzono pierwsze w historii Francji demokratyczne wybory. Do parlamentu dostała się sama burżuazja i duchowieństwo. Bunt protestujących robotników został krwawo stłumiony. W Niemczech rewolucja wyzwoliła bunty chłopów, lecz miała mniej krwawy przebieg niż we Francji. Zwołany ogólno niemiecki parlament w Frankfurcie nad Menem, po upadku powstania w Wielkopolsce, opowiedział się za rozbiciem Wielkiego Księstwa Poznańskiego na prowincje i przeciw zajmowaniu się sprawą polską. Wiosna Ludów w Austrii nie zmieniła nic w sytuacji tamtejszego Kościoła, natomiast we Włoszech stała się przełomem w rozpoczętym dopiero co pontyfikacie Piusa IX.
Teza 2. Ruch oksfordzki, zapoczątkowany (1833) kazaniem Johna Keble’a, przyjął za zasadę: trzeba, by Kościół sam się zreformował, uwalniając się od wpływu państwa. Dążył więc do wzmocnienia autorytetu kościelnego, starał się o nawrót doktrynalny i liturgiczny do Kościoła pierwszych wieków, pracował nad pogłębieniem życia religijnego wiernych. W ruchu oksfordzkim wyróżnia się trzy etapy rozwoju: traktarianizm puseyizm i rytualizm.
Małżeństwa mieszane w Prusach. W Prusach zawiązywano małżeństwa pomiędzy miejscowymi katoliczkami i napływowymi ewangelikami.W 1825 nakazano w całym kraju aby dzieci z takich małżeństw wychowywane były w religii ojca. Mimo tego większość duchownych dalej zobowiązywała małżeństwa do wychowanie dzieci w wierze katolickiej. Papież Pius VIII wydał brewe, że gdyby chcący zawrzeć związek małżeński nie chcieli dać takiej rękojmi to kapłan może po prostu biernie asystować przy jego zawarciu. Rząd pruski nie ogłosił brewe w kraju i przekonał 3 biskupów do błogosławienia małżeństw nawet bez rękojmi. Gdy tajny układ wyszedł na jaw pojawiły się protesty papieża Grzegorza XVI.. Zmiana polityki Prus miała miejsce gdy tron objął Fryderyk Wilhelm IV, który przez pertraktacje z Rzymem rozwiązał problem małżeństw mieszanych.
Konwersja i asymilacja Żydów. Wśród Żydów europejskich wystąpiły dwie tendencje: integracja i asymilacja. Pierwsza zmierzała do przyjęcia obywatelstwa, kultury, obyczajów i form cywilizacyjnych kraju zamieszkania, z zachowaniem świadomości, że się jest Żydem.. Druga była wtopieniem się w otaczający świat, z wyrzeczeniem się judaizmu. Przyczyny konwersji i wyrzeczenia się judaizmu były różnorodne: niewątpliwie część z nich czysto religijna, lub społeczna. Konwersja była też biletem wstępu do kultury europejskiej.
Teza 3. Sylabus Piusa IX. Zajął się nie tylko najbardziej aktualnymi problemami katolików, ale i całego ówczesnego społeczeństwa. Syllabus errorum to katalog 80 zdań jako błędnych i potępionych. Ogólnie potępiono panteizm, racjonalizm, indyferentyzm, socjalizm, masonerię, gallikanizm, etatyzm, naturalizm. Większość niekatolików uznała dokument za kolejny dowód archaiczności kościoła.
Sobór Watykański I. Geneza i przygotowanie soboru, przebieg i uchwały soboru, dogmat o nieomylności papieskiej, recepcja soboru, powstanie Kościoła starokatolickiego. Zwołany m.in. aby dostosować kościelne prawodawstwo do zmian jakie zaszły w samym kościele. Przygotowywany przez 4 komisje, ogłoszony przez papieża Piusa IX w 1867, otwarty w 1869. Pracowano min nad konstytucją skierowaną przeciw wielu błędom wynikającym z ówczesnego racjonalizmu. Wydano schemat o Kościele. Schemat o Wierze (przyjęty w 1870) ogłoszony został jako konstytucja soborowa o wierze Dei Filius przedstawiał naukę katolicką o Bogu, Objawieniu i wierze, przeciw panteizmowi, materializmowi racjonalizmowi. Zawierał także orzeczenie, że Boga można poznać za pomocą naturalnego światła rozumu z rzeczy stworzonych bez pomocy Objawienia nadprzyrodzonego. W 1870 roku za sprawą petycji większości Ojców soborowych włączono kwestię nieomylności papieża do projektu Dogmatycznej Konstytucji O Kościele. Uroczystego ogłoszenia dogmatu o nieomylności Pius IX dokonał (18.07.1870) w Konstytucji dogmatycznej Pastor aeternus. Opozycja wobec dogmatu nie uspokoiła się po soborze. W wyniku jej działania spotkały Kościół trzy szczególnie bolesne ciosy: zerwanie konkordatu przez Austrię, powstanie Kościołów starokatolickich i podjęcie Kulturkampfu przez Prusy.
Powstanie Kościoła starokatolickiego (Niemcy i Szwajcaria). Część duchownych, którzy nie zgadzali się z dogmatem o nieomylności papieża, odłączyła się od Kościoła Powszechnego. Ci, którzy pozostali, utworzyli Kościół Starokatolicki, chcąc podkreślić swą wierność dawnej nauce i strukturze Kościoła. Starokatolicy odbyli we wrześniu 1871 roku kongres. Program ukazywał konserwatyzm ich nauki i chciał jej przyjęcia przez Kościół katolicki. Utworzono własne duszpasterstwo i wyznaczono komisję do ustalenia wyboru biskupa. Wybrano (1873) biskupem Josepha Huberta Reinkensa. Pierwszy synod odbył się w Bonn (1874). Na nim i na następnych dokonywano zmian, według zasady, że ich Kościół ma odpowiadać wzorcowi Kościoła z pierwszego tysiąclecia. Dopuszczono jednak do liturgii język narodowy i zniesiono obowiązek celibatu.
Teza 4. Upadek Państwa Kościelnego, Kościół we Włoszech. Kwestia rzymska. Na czele ruchu zjednoczenia Włoch stanął liberalny rząd Królestwa Piemontu, który był przeciw przywilejom Kościoła. Piemont chciał przyłączenia Państwa Kościelnego do Zjednoczonego Królestwa Włoch. Zyskał poparcie liberałów i patriotycznie nastawionej ludności. Opanowywał kolejne podporządkowane stolicy Apostolskiej prowincje. Państwo Kościelne, ograniczone teraz nieomal tylko do Rzymu, stało się międzynarodowym problemem -kwestia rzymska. Choć w 1864 Napoleon III podpisał z Piemontem konwencję zobowiązującą go do zachowania Państwa Kościelnego w jego aktualnej formie i przyrzekł wycofać garnizon francuski z Rzymu, wycofanie korpusu francuskiego ułatwiło ponowny atak na Rzym. Wojska piemonckie wkroczyły do miasta (1870). Papież pozostał w Rzymie, ponowił ekskomunikę i odwołał się do władców europejskich. Nazwał siebie więźniem Watykanu.
Teza 5. Pontyfikat Leona XIII i Pius X . Leon XIII, uczony, polityk i społecznik. panował w latach 1878 – 1903. Udało mu się wyprowadzić Kościół z izolacji i sprawić, że zaczęto słuchać tego, co mówi papież. Uważał więc, że papiestwo jest nadal rozjemczą czy nawet sądowniczą instancją świata. Nawoływał Katolików do korzystania z ich wolności, z powodu czego część ludzi mówiła, że mają papieża – masona. Wyróżniał się troską o naukę i kształcenie kleru, misje parafialne i dobroczynność. Zwalczał włoski ruch rewolucyjny, występował przeciw antykościelnemu ustawodawstwu Piemontu, gdy zajęto Perugię, podzielał poglądy zawarte w Syllabusie. Zapowiedział obronę wartości duchowych i moralnych oraz obronę rodziny. Udało mu się zakończyć kulturkampf w Prusach.
Pius X wybrany na konklawe w 1903 roku. reformator i święty, zajął się oczyszczaniem życia kościelnego z błędów. Chciał aby: w życiu publicznym powrócić do zasad katolickich, a w życiu kościelnym do ładu i porządku. W nowościach widział zło, kolejne zarzewie niepokoju. Współpracowników dobierał sobie pod kątem ich duchowych wartości, często brał ich z zakonu.
Kulturkampf (prawa majowe) -inaczej wojna kulturowa. Walka liberalnego państwa z Kościołem o kulturę czyli tak naprawdę chęć podporządkowania Kościoła państwu najbardziej wyrazista w Prusach w latach 1873 – 1878. Za początek uznaje się opublikowany w prasie list Bismarcka z 1871 roku „przeciw klerykalnej frakcji”. Bismarck chciał rozdziału kościoła od państwa i od szkół. Ustawy te, wydane od 11 do 14 maja 1873 roku nazywamy prawami majowymi stworzono by poddać Kościół pod ścisły nadzór państwa. Cztery główne ustawy były to:
Ustawa (z 11 V) o wykształceniu duchownych i obsadzaniu stanowisk kościelnych uzależniała objęcie kościelnego urzędu od posiadania obywatelstwa niemieckiego, zdobycia wykształcenia w szkołach niemieckich i uzyskania zgody władzy państwowej.
Ustawa (z 12 V) o kościelnej władzy dyscyplinarnej i ustanowieniu królewskiego trybunału do spraw kościelnych wykluczała jakąkolwiek władzę kościelną nie-niemiecką (papież, kongregacje rzymskie) od wykonywania uprawnień nad niemieckimi katolikami.
Ustawa (z 13 V) o stosowaniu kościelnych kar ograniczała Kościół w ich nakładaniu, znosiła wszelkie sankcje kościelne za zawieranie małżeństw cywilnych i unieważniała wielką ekskomunikę za odrzucanie dogmatu o nieomylności papieża.
Ustawa (z 14 V) o występowaniu z Kościoła katolickiego przyjmowała oświadczenie o tym fakcie za wystarczające, jeżeli przyjął je sąd ziemski.
Kulturkampf zakończono za pontyfikatu Leona XIII.
Teza 6. Społeczny wymiar religii: powstanie kwestii społecznej i próby jej rozwiązania.
Dla rozwijającego się katolicyzmu w drugiej połowie XIX wieku ważne znaczenie miało znalezienie właściwego ustosunkowania się do społeczeństwa i jego życiowych problemów. Społeczny wymiar religii dostrzegano przede wszystkim na przykładzie rodziny. Jej znaczenie jako najstarszej i nienaruszalnej instytucji społeczeństwa podkreślały zgodnie wszystkie katolickie kierunki społeczne.
Społeczne poglądy katolików:
Katolicy na ogół zajmowali się niedolą ludzi biednych z religijnym nastawieniem na dobroczynność, a nie na rozwiązywanie kwestii społecznych.
We Francji - teoria Frédérica Le Playa (zm. 1882. Według niego; warunkiem pokoju społecznego jest oparcie stosunków ludzkich na trwałych podstawach, którymi są: religia, rodzina, własność i praca.
Późniejsi teoretycy i działacze społeczni, przyjmowali, że życie każdego społeczeństwa opiera się na trzech podstawach: religii, tradycji i zrzeszeniu. W Niemczech -opowiadano się za ograniczeniem liberalizmu ekonomicznego przez prawodawstwo socjalne, której to tendencji sprzyjała później encyklika Rerum novarum Wielką rolę w upowszechnieniu tego przekonania odegrał biskup Ketteler.. Według niego, społeczeństwo powinno być silnie hierarchicznie zbudowanym organizmem, ożywianym przez jedność wiary. W ten sposób stał się pierwszym teoretykiem organicyzmu społecznego.
W Austrii - rozwiązanie kwestii społecznych jest w społeczeństwie ujętym w organizacje zawodowo-stanowe (korporacjonizm).
Encyklika rerum novarum
(15.05.1891) uznała prawo państwa do regulowania spraw robotników. Uznała za naturalne prawo tworzenia związków robotników i podała, co do tego konkretne wskazania. Unikała natomiast wszystkiego, co byłoby popieraniem totalitarnych aspektów działania. Strajk uznała za zło, bo szkodzi nie tylko pracodawcom, ale i samym robotnikom. Przyczyny konfliktów powinno usuwać prawodawstwo państwowe. Według papieża, najwyższym zadaniem związków robotniczych jest pielęgnowanie pobożności, a duchowni w imieniu biskupów odpowiadają za wszystko, co dotyczy spraw religijnych w związku. Papież wykazał zdecydowanie w szukaniu środków poprawy losu robotników, lecz w ramach istniejących instytucji, zwłaszcza robotniczych związków zawodowych, których legalność została uznana. Mimo różnych wątpliwości, po encyklice wielu katolików zrozumiało, że muszą dokonać się zmiany.
Teza 7. Benedykt XV i wojna
W encyklice Ad beatissimi Apostolorum Principis (1.11.1914), inaugurującej pontyfikat, potępił grozę i nędzę wojny, ale wezwał też do wewnętrznego pokoju w Kościele. Po wojnie jedną ekshortację i dwie encykliki poświęcił sprawie usuwania jej szkód moralnych i materialnych. Proroctwo Malachiasza określało pontyfikat Benedykta XV „religia pozbawiona ludzi” co jego biografowie odnieśli do tragicznego wyniszczenia ludzkości przez wojnę, która też ograniczała możliwości działania papieża w Kościele powszechnym i ukierunkowała je na akcje dobroczynne, na apele o zakończenie walk i modły o pokój.
Apele pokojowe
Benedykt XV zaangażował swój cały autorytet moralny w przywrócenie pokoju. W każdym roku ogłaszał kilka apeli do walczących państw o zawarcie sprawiedliwego pokoju. O wojnie, jej przyczynach i skutkach, a zwłaszcza o konieczności szybkiego zawarcia pokoju mówił w orędziach i encyklikach. Apele papieża do państw nie spotkały się z uznaniem, a nawet wywoływały niechęć, gdyż każda z walczących stron domagała się wyraźnego potępienia przeciwnika, a nie ogólnego potępienia wojny. Apel papieża z 1 sierpnia 1917 roku był najsilniejszy ze wszystkich dotychczasowych i zawierał ofertę mediacji. Jako podstawę negocjacji pokojowych Benedykt XV przedstawił walczącym stronom: prowadzenie rokowań w duchu pojednania, ale z uwzględnieniem woli zainteresowanych ludów w kwestiach terytorialnych; opuszczenie przez wojska niemieckie terenów francuskich i belgijskich, w zamian za oddanie Niemcom ich kolonii; rozwiązanie, w takim samym duchu sprawiedliwości i równości, problemu niepodległości Polski, państw bałkańskich i Armenii; przyjęcie zasady swobodnego dostępu państw do morza; wzajemne wyrzeczenie się, oprócz kilku przypadków, wypłaty odszkodowań wojennych; wyrażenie zgody na rozbrojenie i zasadę przymusowego arbitrażu.
Pius XI i pokój Chrystusowy
Gdy rozpoczynał pontyfikat (1922), toczyła się wojna między Turcją i Grecją, istniały też inne konflikty międzynarodowe, a próby ich rozwiązania nie dawały gwarancji trwałego pokoju. Papież pragnął pokoju dla świata, ale także wewnętrznego pokoju dla Kościoła, by mógł dźwignąć się z moralnych i materialnych zniszczeń pierwszej wojny światowej. Nastawienie na pokój Chrystusowy papież uzasadniał aktualnym stanem politycznym, społecznym i moralnym świata. W encyklice Ubi arcano, inaugurującej pontyfikat, wskazał na dwa najistotniejsze dla ludzkości zagrożenia: brak trwałego pokoju i panujący w Europie głód. Ogłosił encyklikę Quas primas, ustanawiającą liturgiczne święto Chrystusa Króla; prefacja na tę uroczystość obwieszczała, że Królestwo Chrystusowe jest królestwem sprawiedliwości, pokoju i miłości.
Teza 8. Układ Laterański
Pius XI miał świadomość, że nie może obstawać przy dawnej formie doczesnej władzy papieża, ale musi zapewnić Stolicy Apostolskiej wolność prawną. Negocjacje wszakże zostały podjęte z inicjatywy faszystowskiego rządu Benita Mussoliniego i prowadzono je od 1926 roku i w największej tajemnicy.
Potrójny układ: polityczny, finansowy i kościelny (konkordat) podpisano 11 lutego 1929 roku na Lateranie. Pierwszy z nich, zwany traktatem laterańskim lub układem laterańskim, zawierał uznanie przez Piusa XI Królestwa Włoch, z Rzymem jako stolicą. Państwo włoskie ze swej strony uznawało polityczną suwerenność papieża na obszarze 0,440 km2 wokół bazyliki watykańskiej, określonym oficjalną nazwą Państwo Miasta Watykańskiego.. Na podstawie traktatu Państwo Watykańskie stało się podmiotem prawa międzynarodowego.
Pius XII i utracony pokój
Encyklikę inaugurującą, która ukazywała program pontyfikatu, wydał w drugim miesiącu wojny (20.10.1939, Summi pontificatus)-wzywała do pokoju, przedstawiała warunki, jakie muszą być u jego podstaw, jeżeli ma być prawdziwy i trwały. W działalności Piusa XII wyróżnia się dwa okresy, za których cezurę jedni uważają śmierć sekretarza stanu, kardynała Luigi Maglionego, gdyż wówczas (1944) przejął osobiście kierownictwo Sekretariatu Stanu, inni zaś rok 1950, kiedy stało się widoczne, że sprawy kościelne traktuje bardziej konserwatywnie i rygorystycznie. W wielu sprawach zastrzegł sobie decyzję, a rozstrzygał kwestie przy pomocy małego grona zaufanych ludzi, do których zaliczano kilku jezuitów .niemieckich, co dawało podstawę do mówienia o tajemnych wpływach na papieża, często określanych jako wpływy niemieckie.
Otwartość Piusa XII wobec nowoczesności doznała z czasem (1950) ograniczenia. Posunięty w latach, uległ, a bardziej chyba jego otoczenie, obawom o niekorzystny w Kościele kierunek zmian.
Do osiągnięć Piusa XII należy: umiędzynarodowienie kurii rzymskiej i kolegium kardynalskiego, tworzenie instytutów świeckich, pobudzenie zakonów i zgromadzeń zakonnych do apostolskiego działania, popieranie apostolatu świeckich, duszpasterskie dostosowanie Kościoła do nowych warunków życia, zainteresowanie duszpasterskimi problemami Ameryki Łacińskiej, reforma liturgiczna, docenianie dążeń emancypacyjnych ludów pozaeuropejskich, otwarcie szerokich perspektyw dla pracy misyjnej, otwarta postawa wobec ruchu ekumenicznego.
Interwencje i milczenie.
Pius XII troszczył się o pokój dla świata, ale także dla katolików w poszczególnych krajach. W maju 1939 roku wysunął propozycję zwołania konferencji pięciu mocarstw, by rozwiązać spór niemiecko-polski i francusko-włoski. Nie z jego winy odrzucono ją.
Przy ograniczonych możliwościach dyplomatycznego działania Pius XII starał się powstrzymać Włochy od włączenia się do II wojny świat, lecz Mussolini zlekceważył jego ostrzeżenia.
Radio watykańskie już w październiku 1939 roku potępiało okrucieństwa Niemców w okupowanej Polsce, czym ich nie pohamowano, a nawet, jak się przyjmuje, po takich wystąpieniach zwiększali prześladowanie. Pius XII znał to obliczę wojny w wystarczający sposób, by je potępić. Czynił to publicznie, mówiąc o setkach tysięcy ludzi skazanych na śmierć lub na stopniowe wyniszczenie, bez żadnej winy z ich strony, a tylko z powodu ich narodowości lub etnicznego pochodzenia.
Dopiero po zakończeniu wojny, bardziej dla taktyki wojny z Kościołem czy z religią niż dla poznania prawdy, podjęto w niektórych krajach temat milczenia Piusa XII o zbrodniach eksterminacji i zagładzie Żydów. Udostępnione przez Pawła VI dokumenty watykańskie z okresu wojny pozwoliły obalić wiele pomówień i ustalić motywy postawy Piusa XII. Pius XII wolał dyplomatyczne działanie.
Antysemityzm i holocaust
Pobudzony we Francji aferą Dreyfusa antysemityzm uczynił chwytliwą ideę syjonizmu: własnego dla Żydów państwa w Palestynie. Z kolei nacjonalistom w niektórych krajach ruch syjonistyczny dostarczał argumentu do głoszenia haseł o wysiedleniu z nich Żydów.
W Polsce asymilowanie się Żydów z kulturą socjalistyczną przyjmowano na ogół jako opowiadanie się za bezbożnym komunizmem.
W Niemczech pangermanizm i antysemityzm były dwoma fetyszami narodowego socjalizmu, od początku jego istnienia. Hitler w Mein Kampf oskarżał Żydów o doprowadzenie Niemiec do upadku, o zanieczyszczenie krwi germańskiej i sianie propagandy bolszewickiej. Mitowi rasowemu dano sankcję prawną (1935) w zbrodniczym prawie norymberskim, postępowanie wszakże wobec Żydów w pierwszym okresie (1933- 1939) władzy hitlerowskiej - niewątpliwie z uwagi na międzynarodowe konsekwencje - nie zmierzało jeszcze do ich całkowitego wytępienia na miejscu, lecz do zmuszenia szykanami, bojkotem, napiętnowaniem, by opuścili Niemcy, zostawiając swój majątek. Kilkaset tysięcy Żydów udało się na emigrację, mieli wszakże wielkie trudności ze znalezieniem azylu.
Antysemityzmowi w latach trzydziestych uległy Rumunia i Węgry, a jego nasilenie nastąpiło w anektowanych do Rzeszy krajach: Austrii i Czechosłowacji. Po zdobyciu Francji, wierząc w szybkie opanowanie całej Europy, niemieccy naziści przystąpili, jak to nazwano, do ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego. ...
magazyn13