Attyk - Titus Pomponius Atticus, 110-32 pne., bogaty ekwita rzymski, znawca literatury i filozofii, historyk, który spędził 20 lat w Atenach, stšd przydomek Attyk. Szanowany i ceniony przez wybitnych ludzi różnych stronnictw, przyjaciel Cicerona (zachowaio się ok. 400 listów Ad Atticum 'Do Attyka' z lat 68-44) i Korneliusza Neposa, autora jego życiorysu. Pierwszy znany nam księgarz-wydawca rz.: wykształceni niewolnicy kopiowali dla niego dzieła jego przyjaciół; dotknięty bolesnš i nieuleczalnš chorobš, zagłodził się na mierć. Attyka (1) - kraina historyczna w Grecji rodkowej, położona na trójkštnym, wysuniętym na wschód półwyspie, z głównym miastem Atenami. Attycki - przypominajšcy Attykę okresu klasycznego a. jej stolicę - Ateny: prosty, powcišgliwy, wytworny. Muza attycka - Ksenofon, Ateńczyk, którego styl był wzorem elegancji. Ptaki attyckie - zob. Filomela i Prokne. Sšsiad attycki - niespokojny i niebezpieczny. Sól attycka - połšczenie subtelnoci, elegancji i ostroci dowcipu. Wiernoć attycka - niezłomna, w przeciwieństwie do punickiej. Attyka (2) - archit. (ozdobna) cianka a. balustrada wieńczšca elewację budynkU i przesłaniajšca dach, poddasze. Attyla - (gockie 'ojczulek') król Hunów. Z orodka swego państwa w Pannonii przedsiębrał zaborcze wyprawy, budzšce przerażenie w Europie. W 447-50 spustoszył Bałkany, w 451, z półmilionowš armiš Hunów i sprzymierzeńców, najechał Galię, ale poniósł druzgocšcš klęskę w tzw. "bitwie Hunów" na Polach Katalaunijskich (zob. Chalons), pobity przez Aecjusza na czele Rzymian i Wizygotów. W 452 ruszył na Italię, ale nie dotarł do Rzymu z powodu wybuchu zarazy w wojsku a. dzięki wysiłkom dyplomatycznym papieża Leona I; po powrocie do Pannonii w 453 zmarł nagle w czasie swych uroczystoci lubnych. Państwo Hunów rozpadło się po jego mierci. Był władcš sprawiedliwym dla ludu, popierał wykształconych Rzymian na swym dworze, a zapewne mniej niszczył na szlakach swych wypraw niż inni zaborcy przed nim i po nim. Jednak Hun stał się synonimem barbarzyńcy, a Attyla w tradycji chrzecijańskiej, gł. za sprawš kocioła, otrzymał przydomek Bicza Bożego, łac. flagellum Dei. W pogańskich legendach germańskich przeważa podziw. Attyla występuje w "Pieni o Nibelungach" jako łagodny król Etzel, a w sagach skandynawskich jako zdradziecki Azjata Atli. Uważany przez niektórych kronikarzy za protoplastę królów węg., stał się bohaterem narodowym Węgier. Attila - tragedia (1667) Comeille'a. Leon I nakłania Attylę do odstšpienia od Rzymu - fresk (1512-14) Rafaela, Rzym, Watykan, Stanza d'Eliodoro. Obrazy Delacroix, Paryż, Bibl. Izby Deputowanych. Aude - zwana też "pięknš Aude", cicha bohaterka cyklu o Karolu Wielkim i innych chansons de geste, siostra Oliwiera i narzeczona Rolanda, która umiera z żalu u stóp Karola Wielkiego na wieć o mierci ukochanego w bitwie w dolinie Roncevaux, choć Roland, umierajšc, nie powięca jej ani jednej myli. Audytor - członek sšdu wojskowego a. kocielnego; dawn. słuchacz; w dawnej Polsce uczeń szkoły zakonnej przesłuchujšcy kolegów z zadanych lekcji; z łac. auditor 'słuchacz; uczeń'. Auerbacha Piwnica - zob. Piwnica. Aufforderung Zum Tanz - zob. Zaproszenie do tańca. Augiasz - Stajnie Augiasza zob. Herakles (6. praca). Augsburskie Wyznanie Wiary - konfesja augsburska, zbiór 28 artykułów wiary, okrelajšcych podstawowe tezy luteranizmu i różnice między luteranizmem a katolicyzmem, ułożonych w języku łac. i nm. przez teologa Philippa Melanchtona, aprobowanych przez Lutra i wręczonych cesarzowi Karolowi V dla zatwierdzenia przez sejm augsburski 25 V 1530. Augurowie - starorzymscy kapłani w najdawniejszych czasach spełniajšcy obrzędy urodzaju, stšd nazwa od łac. augere 'mnożyć; płodzić; powiększać'; póniej odczytujšcy wolę bogów z lotu ptaków (auspicje), z błyskawic i grzmotów, z wyglšdu wnętrznoci zwierzšt ofiarnych a. ze zdarzeń losowych; zob. też Ptak (Wróżby). Si augur augurem... - łac., 'gdy augur (spotka) augura' (umiechajš się do siebie porozumiewawczo); myl Katona Starszego wg Cicerona De divinatione, 2, 24, 51. August(us) - zob. Oktawian August. Augustianie - zakon oparty na tzw. regule w. Augustyna, ustanowionej w Xii w. na podstawie jego pism, założony w 1256 we Włoszech przez papieża Aleksandra Iv. Powstał z połšczenia kilku kongregacji pustelników,; do Polski (Chojnice) sprowadził ich w 1342 Kazimierz Wielki. Ostatni i od dawna jedyny klasztor augustiański w Polsce, przy kociele w. Katarzyny w Krakowie, rozwišzały władze koc. po 2. wojnie wiat. Augustyn - na wpół legendarna lokalna postać wiedeńska, wcielenie "wiedeńskoci", uliczny piosenkarz i dudarz, który w tragicznym roku zarazy 1679, jako jeden z nielicznych, zachować zdołał nieco humoru. Będšc pod dobrš datš miał on wpać do dołu, gdzie składano trupy zmarłych na zarazę, a kiedy rano zaczęto rzucać na niego nowych nieboszczyków, obudził się i ku przerażeniu grabarzy zapiewał swš niemiertelqš balladę na melodię pierwszego jakoby w wiecie walczyka, z refrenem: du, lieber Augustin, alles ist hin! nm. - 'O mój miły Augustynie, wszystko przepadło!' Der liebe Augustin - operetka (Wiedeń 1905) Leo Falla. Aukcja - przetarg publiczny, zwł. towarów niestandardowych, jak wełna, futra, skóry, herbata itd.; dawn. pomnożenie, powiększenie czego; z łac. auctio (dosł. 'powiększenie) licytacja'. Aukcja wojska - powiększenie stanu liczebnego wojska, hasło reform wojskowych, od 1736 częstokroć wysuwane na sejmach Polski przedrozbiorowej. Auksztota - lit. Auksztote od auksnas 'wysoki', dawna nazwa Litwy właciwej, tj. górnej, odróżniajšca jš od kraju dolnego, czyli Żmudzi (z lit. Żomojten od żemas 'niski'). Aulida - gr. Aulis 'obozowisko', port na wsch. wybrzeżu starożytnej Beocji, ze sławnš wištyniš Artemidy. Wg mitu gr. punkt zborny floty gr. wyruszajšcej pod Troję. Wódz wyprawy, król Myken, Agamemnon, złożyć tu miał w ofierze swojš córkę Ifigenię na ołtarzu Artemidy, aby zapęwnić przedsięwzięciu jej poparcie. Aulos - w starożytnej Grecji najpopularniejszy obok kitary instrument muzyczny, cylindryczna piszczałka z podwójnym stroikiem, podobna do szałamai a. oboju; auleta posługiwał się jednoczenie dwoma aulosami; ich muzyka towarzyszyła obrzędom kultu Apollina. Aureliusz - Marek zob. Marek (Aureliusz). Aureola - gloria, wietlisty owal, kršg, otok wokół postaci bóstw i więtych, często utożsamiany z nimbem; por. Mandorla; obwódka blasku, obrzeże wietlne wokół jakiego przedmiotu; przen. blask, urok, splendor, gloria bohaterstwa, zwycięstwa, chwały, wielkoci, bogactwa, cierpienia itd., rdw. łac. z łac. r.ż. od aureolus 'złoty' z aurum 'złoto'. Aurora - mit. rz. bogini Jutrzenki; zob. Eos. "Aurora" - ros. Awrora, kršżownik rosyjski, z którego oddano historyczny lepy strzat armatni, będšcy sygnałem do szturmu na Pałac Zimowy, siedzibę Rzšdu Tymczasowego w Piotrogrodzie 7 Xi 1917, i rozpoczynajšcy Rewolucję Padziernikowš; od 1923 kršżownik byt okrętem szkolnym, a w 1948 został przycumowany w stałym stoisku na Newie. Aurora Borealis - łac., 'płn. zorra polarna'; jej odpowiednik na płd. półkuli - Aurora Australis. Aurora - fresk na plafonie (1614) Guida Reniego, Rzym, pałac Pallavicini-Rospigliosi. Plafon (ok. 1622) Giovanniego Guercino, Rzym, Villa Ludovisi. Plafon C. Callota Wilanów, pałac. Plafon J. P. Norblina, Arkadia, wištynia Diany. Obraz (1896) E. Burne-Jonesa. Aurora budzšca Lunę - obraz (1715) L. Silvestra Mł. Aurora - opera (1811) E. T. A. Hoffmanna. Auskulum - łac. Ausculum, miejscowoć w Apulii (płd.-wsch. Włochy), koło której król Epiru Pyrrus odniósł w 279 pne. wietne zwycięstwo nad armiš rzymskš, okupione, wg historyków rz., ogromnymi stratami; zob. Pyrrus(owe zwycięstwo). Auspicje - zob. Ptak (Wróżby). Auster - zob. Wiatr(y). Austeria - dawn. zajazd, karczma, oberża, gospoda, szynk; z wł. osteria 'jadłodajnia'. Austerlitz - miasto na Morawach (dzi Sławków, Czechosłowacja), gdzie Napoleon w wielkiej bitwie 2 Xii 1805 pokonał połšczone armie austriackš i rosyjskš, dowodzone przez Franciszka Ii i Aleksandra I. Stšd nazwa: "bitwa trzech cesarzy". W dniu bitwy o czwartej rano, gdy Napoleon opucił swój namiot, okolicę zalegała gęsta mgła i nie rozpraszała się przez kilka godzin. "Gdy słońce zupełnie wyłoniło się z mgły, (cesarz) zdjšł rękawiczkę z pięknej, białej dłoni, dał niš znak marszałkom i wydał rozkaz, by zaczšć bitwę" (Lew Tołstoj, Wojna i pokój, t. I, cz. 3, r. 14). Jego odezwa do żołnierzy po bitwie kończyła się słowami: "Wystarczy wam powiedzieć: "Byłem pod Austerlitz", aby wam odpowiedziano: "Oto zuch"" Oto słońce spod Austerlitz! - zob. Napoleon I. Austria - zob. Anna Austriaczka; Mayerling; Wiedeń. Austriacka warga - zob. Habsburgowie (Habsburska warga). Austriackie gadanie - bez większego znaczenia, niegodne uwagi, niepoważne, czcze, mało warte. Niech inni prowadzš wojny, ty, szczęliwa Austrio, zawieraj małżeństwa - łac. Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube!, słowa króla węg. Macieja Korwina, 1440-90, parafraza Owidiusza, Heroidy, 13, 84. Auteuil - (wym. otoj) dawne miasteczko dep. Sekwany, ulubione miejsce pobytu Boileau, Moliera, La Fontaine'a, póniej Condorceta itd., od 1860 dzielnica Paryża ze słynnym hipodromem do gonitw przeszkodowych i płotowych w Lasku Bulońskim. Auto-Da-Fe - port., dosł. 'akt wiary; wyrok sšdowy', w Xv-Xviii w. w Hiszpanii i Portugalii, ceremoniał procesu publicznego inkwizycji przeciw heretykowi (kacerzowi) i ogłoszenie ...
Semi111