HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 27.04.2010r.
Malarstwo monumentalne w okresie środkowo bizantyjskim.
W architekturze bizantyjskiej najważniejsze jest to, że tworzy przestrzeń dla malowideł, ikon, świętych przedmiotów, które sprawiają, że wnętrze nabiera sakralnego charakteru.
Okres dość dobrej gospodarczej prosperity w cesarstwie bizantyjskim – powodzi im się na tyle dobrze, by we wnętrzach świątyń, fundowanych przez dwór, umieszczać mozaiki. W XIII wieku, wraz z postępującym kryzysem mozaikowych fundacji będzie coraz mniej. Te dekoracje mozaikowe, umieszczane na ścianach świątyń były rzeczywiście bardzo kosztowne i długo się je wykonywało – robocizna i materiał drogie.
IX – XIII wiek: coraz częściej pojawiają się dekoracje świątyń wykonane metodą fresku. W dwóch przypadkach malowidła są podmalowywane temperą, zdarza się, że są malowane na tynku farbami temperowymi – specyfika bizantyjskiego freskatorstwa.
Dekoracja od góry i od części wschodniej – koncentracja najważniejszych w sensie ideowych i doktrynalnych przedstawień. W kopule – wizerunek Pantokratora najczęściej. Często wizerunek uproszczony bez narracyjnego kontekstu – to jest związane z dążeniem artysty do przedstawienia Chrystusa bezczasowego, Pana, który istniał, istnieje i istnieć będzie. Wizerunek uniwersalnego logosu. W związku z tym nie jest umieszczony w kontekście czasowo – przestrzennym. Dookoła wizerunku pantokratora – hierarchia anielska, cherubin, archanieli – wiązane z bardzo szczególnym dziełem literackim – Pseudo Dionizego Areopagity – stworzył teologiczne dzieła(„Teologia symboliczna”, „Hierarchia kościelna”, „Hierarchia niebieska (anielska)”,…), które miały olbrzymi wpływ na teologię bizantyjską i sposób myślenia w Bizancjum o wizerunkach. Także wyobrażenia na temat formy i funkcji wizerunku brały się z jego dzieł.
Dalej – wyobrażenia proroków, czyli tych, którzy głosili przyjście Chrystusa w starym testamencie – tambur kopuły, na pendentywach – ewangeliści- głosiciele objawienia i wcielenia ale już w czasach NT.
Kopuła – architektoniczna i malarska dominanta w bizantyjskiej świątyni. Miejsce pod kopułą – każdy wchodzący do świątyni przychodzi i kieruje swoje kroki jako pierwsze. Najbardziej reprezentacyjne i najchętniej odwiedzane miejsce w bizantyjskiej świątyni. Dynamizm miejsca – kieruje wzrok ku teu, co dzieje się w kopule głównej.
Programy ikonograficzne kaplic bocznych – prothesis (dzieli się święte dary): koncentracja przedstawień o treści liturgicznej, eucharystycznej, złożenie Chrystusa do grobu, wizerunek Chrystusa czuwającego – dziecięcia, które leże i śpiąc zarazem nie śpi – symbolika lwa, lew jest obrazem Chrystusa z tego powodu, ze jest lew zwierzęciem, które ma po trzech dniach od czasów narodzin pozyskiwać wzrok, jest stworzeniem które śpi z otwartymi oczami… diakonikon (zakrystia): mniej jednolita, wizerunek Chrystusa.
Kopuła główna i apsyda główna – w sensie sakralnym i semantycznym najważniejsze miejsca świątyni, tu koncentrują się najważniejsze wyobrażenia. Ściany naw, nawy boczne – wyobrażenie świat cerkiewnych, cykle narracyjne wywodzące się z apokryfów i ewangelii – dzieje Marii i Chrystusa. Mogą się pojawiać cykle hagiograficzne, cykl akatystu, ale te są kwestią wtórnego wyboru, natomiast zawsze pojawiają się dwa podstawowe cykle – wyobrażenia z dziejów Marii i Chrystusa.
Dolna partia ścian: wyobrażenia świętych – mamy tu do czynienia z hierarchią zstępującą. Te wyobrażenia odnoszą się do działania Chrystusa w świecie. Przedstawienia świętych męczenników, świętych, którzy mogą być świętymi całkiem współczesnymi odwiedzającym świątynię.
Ściana zachodnia – istotne znaczenia, jako antyteza w stosunku do części wschodniej z kopułą i ołtarzem głównym. Często interpretowana jako odnosząca się do śmierci. Właśnie po stronie zachodniej umieszczane są przedstawienia z zaśnięciem Matki Boskiej albo wyobrażenia sądu ostatecznego – ewidentne wskazanie na śmiertelne i ostateczne wskazanie strony zachodniej. Nad wejściem pojawia się często wyobrażenie Chrystusa czuwającego oka, często z inskrypcją fundacyjną.
Narteks: lokalni święci, rozwinięty cykl hagiograficzny z nawy głównej.
Hagia Sophia:
867 rok: data poświecenia mozaiki z apsydy ołtarzowej Hagii Sophii – koniec ikonoklazmu (843 rok, to faktyczna likwidacja, ale rok 867 uważany jest za oficjalny koniec).
Mozaika odpowiada systemowi – w apsydzie głównej – wizerunek matki boskiej tronującej. Odczytywano to przedstawienie w kontekście wcielenia.
IX w: całkowicie ustalona i utrwalona ikonografia maryjna. Z czasów poprzedzający ikonoklazm niewiele przedstawień się zachowało, natomiast IX wieku przykładów jest dużo. IX –X wiek – w sposób ostateczny została sformułowana ikonografia bizantyjska, jej ogólne zasady pozostaną niezmienne.
Przedstawiające wizerunki – wcześniejszy okres, najmniej IX wiek.
Stojąc w przedsionku – widać w oddali wizerunek matki boskiej tronującej, natomiast bezpośrednio przed sobą ma wizerunek, który prawdopodobnie pochodzi z końca IX wieku, który przedstawia Chrystusa tronującego z księgą ewangelii – ewangelia Jana „niech pokój będzie z Wami, jam jest światłością świata”, dwa medaliony – matka boska z gestem orantki i archanioł Gabriel, oraz przedstawienie cesarza, który w geście głębokiego pokłonu pochyla się przed Chrystusem.
Cesarz – gest pełen poczucia świętości. Cesarz jawi się nie tyle jako namiestnik, ale człowiek, który w imieniu rodzaju ludzkiego uzyskał prawo do bezpośredniej relacji z Chrystusem.
Inny wizerunek z narteksu – wyobrażenie matki boskiej, tronującej, na jej kolanach Chrystus, z dwóch stron Maryi – dwóch cesarzy stojących – jeden trzyma model miasta, drugi – model hagii Sophii – Konstantyn wielki i Justynian wielki.
Wyobrażenie Jana Chryzostoma.
Południowa galeria – miejsce dworu cesarzowej podczas liturgii – trzy najważniejsze mozaiki: Chrystus z cesarzową Zoą i jej mężem.
Mozaika – kilkukrotnie przerabiana, ostatecznie po 1042 roku. Kwestia tożsamości osobnika po lewej – Zoe miała kilku małżonków. Początkowo był to jeden z nich – Michał IV lub Roman III, później został przerobiony na wizerunek Konstantyna.
Drugie przedstawienie – na ścianie przeciwległej – 1118 rok. W tym samym obrzędzie, ale zwróconym ku Bogurodzicy, przedstawione wizerunki Jana II Maura i jego małżonki Ireny.
Na filarze obok przedstawienia – portret Aleksego.
Koniec XII wieku: Przedstawienie Deesis – Bogurodzica i Jan ewangelista, mozaika zniszczona, ale sztuka mozaikowa wyrafinowana.
Wizerunek Matki Boskiej z apsydy ołtarzowej kościoła zaśnięcia Bogurodzicy w Nicei.
Czas wkrótce po ikonoklazmie – kościół mądrości bożej w Tesalonice. Dwa wizerunki – krzyż w sferze rozgwieżdżonej.
Grecja – mozaiki z klasztoru Hosios Lucas, Chios, Dafii.
Poza Grecją właściwą – mozaiki Wenecji, Torcello, Sycylii.
Hosios Lucas
Mozaiki częściowo zachowane – początki XI wieku – mozaika kopuły, która uległa zniszczeniu w trakcie trzęsienia ziemi. Przedstawienia odnoszące się do świąt cerkiewnych i mozaika ołtarzowa. Częśc główna z wyobrażeniami spotkania pańskiego i chrztu Chrystusa w Jordanie.
Złote tło, elementy pejzażu potraktowane symbolicznie. Umywanie nóg apostołom – Chrystus obmywa stopę św. Piotrowi. Uproszczone przedstawienie ukrzyżowania.
Dekoracje mozaikowe Nea Moni – nisze u podstawy kopuły – podobny cykl świąt cerkiewnych.
Dafni – z około 1100 roku mozaiki: jeden z nielicznych przypadków zachowanego wystroju kopuły głównej z wizerunkiem pantokratora i otaczającym go proroków. Ten wizerunek należy mieć na uwadze, dlatego, że jest to jeden z nielicznych obrazów zachowanych w ramach wystrojów świątyń bizantyjskich (w ramach tego typy ikonograficznego)
a.bunia